2024 год — год Цмока. Як цмока ўяўлялі продкі беларусаў?

Якім нашы продкі бачылі цмока і як тлумачылі яго існаванне

Цмок з’яўляецца персанажам беларускай міфалогіі, нашы продкі верылі ў яго існаванне. Некаторыя рысы вобраза беларускага цмока, відавочна, сталі вынікам кантамінацыі (аб’яднання) з рысамі іншых хтанічных персанажаў. На фармаванне вобраза цмока паўплывала хрысціянская легенда пра змаганне святога Георгія з жахлівым драконам, які жыў у балоце і штодня патрабаваў для з’ядання юнакоў і дзяўчат. Гэты сюжэт часта абыгрываецца ў чарадзейных казках і баладах і мае дахрысціянскае паходжанне.

Цмока атаясамлівалі з галоўным нячысцікам — д’яблам, Люцыпарам. Адну з версій такога атаясамлення прыводзіць А. Я. Багдановіч. Згодна з ёй, цмок — гэта галоўны чорт, якога анёлы закавалі ў ланцугі і пасадзілі ў каменную гару. Пры канцы свету незлічоныя грахі людзей канчаткова пераядуць гэтыя ланцугі, цмок вызваліцца і разбурыць усе боскія стварэнні. Матыў закаванага ў ланцугі галоўнага адмоўнага персанажа, выпушчанага на волю па неасцярожнасці галоўным героем, таксама добра вядомы з чарадзейных казак.

Паводле беларускіх міфалагічных аповедаў, цмок вылучаецца агромністымі памерамі, прычым, як уздоўж, так і ўшыр — памерамі ён з добры будынак. Праз вялізныя габарыты цмок ад прыроды лянівы і маларухавы. Таму перад тым, як дамучыць сваю ахвяру, цмок абавязкова спачатку ўзважыць, ці вартая яна яго парушанага спакою. Пры адмоўнай ацэнцы цмок пагардліва пакідае ахвяру іншым, менш пераборлівым нячысцікам, а апошнія не любяць цмока менавіта за гэтую яго фанабэрыстасць.

Цмок — самотнік, жыве і дзейнічае сам па сабе, на заклік чалавека або іншага якога нячысціка дапамагчы можа адгукнуцца з вялікай неахвотай.

Уражваюць не толькі памеры цмока, але і некаторыя яго анатамічныя асаблівасці:

• у яго анамальная колькасць вялізных, як цэбры, галоў: 3, 6, 7, 9 або 12, якія да таго ж маюць здольнасць зноў адрастаць, будучы сцятымі і не прыпечанымі агнём;

• зубы, як нарогі;

• капцюры, як сярпы;

• крылы, як палашы.

У адрозненне ад іншых нячысцікаў цмок — «чысцюля», ён ходзіць у лазню і мыецца штодня. І гэта любоў цмока да агню і вады (а лазня і ёсць месцам спалучэння аднаго з адным) цалкам адпавядае яго ўласнай прыродзе. Ён звязаны з вадой — жыве ў балоце, а найчасцей у моры, але нутраная яго прырода яўна вогненная — ён зіхае агнём з пашчы і выпускае з ноздраў дым.

З іншага боку, цмок — ідэальная амфібія: ён можа перасоўвацца і ў вадзе, і па зямлі, і па паветры. Цмок — гэта coin­ci­den­tia oppos­i­to­rum («супадзенне супрацьлегласцяў»), і гэта дае ўсе падставы бачыць у ім увасабленне першаснага, яшчэ непадзельнага, неструктураванага стану Сусвету, творчае раскладанне якога вядзе да ўзнікнення ўсяго існага.

Галоўная міфалагічная функцыя цмока — валоданне водамі. Цмок усталёўвае баланс паміж водамі зямнымі і водамі нябеснымі, напэўна, не заўсёды на карысць насельнікаў зямлі. Адно са значэнняў слова «цмок» — гэта вясёлка, якая, паводле павер’яў, высмоктвае ваду з ракі і перапампоўвае яе назад на неба. Слоўнік І. І. Насовіча цалкам падтрымлівае гэтае павер’е, даючы асноўныя значэнні слова «цмок/смок»:

• насос — машина, употребляемая для перелива какой-либо жидкости;

• железная водосточная труба;

• пожарная труба;

• сказочное название змея.

Нездарма забіццё Перуном змея выклікае бесперапынныя залевы, якія пагражаюць сусветным патопам. Уратавацца ўдаецца толькі пахаваўшы цмока з дапамогай запрэжанага ў лапаць пеўня.

Імаверна, першапачаткова (да хрысціянізацыі) вобраз цмока не меў адназначна адмоўнай канатацыі. Пра гэта сведчыць, па-першае, тое, што цмок у песнях выступае як галоўны аб’ект пакланення да прыняцця хрысціянства («Ек була земля нехрышчэна, то булі людзі неверные, то не веровалі ў господа бога да поверовалі ў ліхого цмока»), а па-другое, тое, што першымі ахвярамі цмока бываюць звычайна парушальнікі грамадскіх абавязкаў (звычаёвага права). Цмок ніколі не чапае людзей сямейных і вельмі рэдка чапляецца да простых вяскоўцаў.

Нашы продкі таксама верылі, што лятучыя цмокі-змеі маглі абарачацца хлопцамі-прыгажунамі і заляцацца да дзяўчат, аднак нават сужыццё з імі не давала нашчадкаў. Гэты матыў напрост стасуецца з матывам волата-прыгажуна ў беларускіх касмалагічных паданнях, які ўзначаліў усіх супрацоўнікаў бога-стваральніка. З вобразам цмока-змея звязаныя некаторыя даўгія курганы-валатоўкі і культавыя камяні.

«У пошуках цмока». Як беларусам расказвалі, што цмок таксама можа быць нацыянальным сімвалам

А вы ведалі, што не ўсе беларусы лічылі цмока нацыянальным сімвалам, і яшчэ з дзясятак гадоў таму многія нават не ўяўлялі, што гэта за істота. Таму ў пачатку 2010‑х кампанія «Будзьма беларусамі!» распачала праект пад назвай «У пошуках цмока». У ім расказвалі, чаму цмок нічым не горшы за бусла ці зубра і чаму таксама можа быць сімвалам нашай краіны. Разам з гэтым «Будзьма» зрабіла шэраг інтэрв’ю з даследчыкамі, каб больш даведацца пра саму міфічную істоту і тое, дзе яна магла б жыць у Беларусі (калі б, вядома, існавала).

У 1990‑я гады на Гомельшчыне актыўна развівалі ідэю надаць рэгіёну асаблівы брэнд — цмока. Ідэя нарадзілася вакол самвыдатаўскай газеты «Аксамітны жах». У кожным нумары газеты абавязкова друкавалі па некалькі артыкулаў пра цмокаў. Супрацоўнік Веткаўскага музея Андрэй Скідан нават апавядаў, як выглядае беларускі цмок: «Калі казаць пра памер, то гэта прыкладна як “каня адзін на аднаго паставіць”. Ён мае крылы, вядома ж. І доўгія патлы ў яго — нашмат большыя, чым ў каня грыва. Цмок невялікі ў Беларусі. Вядома, больш за чалавека, але не такі ўжо агромністы».

Цмокаў ведаюць і на Лепельшчыне — яшчэ па кнізе Уладзіміра Караткевіча «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Караткевіч апісваў яго як звера фоку (то бок, цюленя), у зморшчынах і без іклоў. Тулава ў лепельскага цмока было шырокім і пляскатым, шыя — тонкай і доўгай. Галава была падобная на галаву змяі і лані. На Лепельшчыне нават ёсць возера пад назвай Дракон.

Чытайце яшчэ:

«Не хочу никаких праздников». Нормально ли не радоваться Новому году? Что говорит психотерапевт

Як падрыхтавацца да Калядаў? Глядзім майстар-класы разам

Як мафіёзі стаў сімвалам Раства. Кім быў спявак Фрэнк Сінатра?