«Яны баяцца і разумеюць, што нас думаць па-іншаму не прымусіш». Інтэрв’ю з Вольгай Такарчук

«Быццам я раскайваюся, што брала “экстрэмісцкую” каўбасу і больш так не буду»

— Пасля таго, як да вас у канцы студзеня 2024 года прыйшлі сілавікі, як развіваліся падзеі? Чаму вырашылі з’язджаць? Што стала апошняй кропкай?

— У 7.30 23 студзеня, калі мы з дзецьмі яшчэ спалі, а муж ужо з’ехаў на працу, да мяне дадому прыйшлі два супрацоўнікі КДБ, прад’явілі дакументы і сказалі, што трэба будзе прайсці з імі. Яны паводзілі сябе дастаткова культурна. Дачакаліся пакуль прыедзе мая сястра, якая засталася з дзецьмі. Нават дазволілі патэлефанаваць маме.

У КДБ мне сталі паказваць выпіскі з E‑dostavka. Спыталіся, хто заказваў? Я пацікавілася, у чым справа? Аказалася, цяпер INeed­Help — «экстрэмісцкая» арганізацыя. Ну дык я прычым? Ніякага дачынення да яе не маю. Апошнія месяцы мне, сапраўды, дапамагала адна жанчына. Але я нават не ведаю, хто яна такая… Калі выйшла з калоніі, многія прапаноўвалі дапамогу. Але аніякай сувязі з «экстрэмістамі» не прасочваецца.

Мяне пратрымалі да вечара. Разбіраліся з дастаўкамі, выпісвалі сумы, складалі пратаколы, а потым папрасілі напісаць яўку. Пытаюся: у чым я павінна прызнацца? Кажуць, добра, калі не яўка, ну давайце хаця б чыстасардэчнае прызнанне. Быццам я раскайваюся, што брала «экстрэмісцкую» каўбасу і больш так не буду. Цырк!

Відавочна, яны самі не разумелі, за што затрымліваюць людзей. У іх было ўказанне адпрацаваць тых, у каго прасочваецца сістэмнасць у атрыманні прадуктаў праз E‑dostavka. А што далей — незразумела. Якое прад’яўляць абвінавачанне? Склалася ўражанне, яны самі не ведалі.

— Чаму затрымалі вашу маці?

— У той жа дзень яны сказалі, што паедуць да яе. Мне дазволілі патэлефанаваць і па гучнай сувязі папярэдзіць маму. А пасля допыту сказалі, што пакідаюць яе, і адвезлі на Акрэсціна. На трэці дзень прад’явілі абвінавачанне па артыкуле 361–4 (садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці). Тады ж нам удалося пабачыцца. Канвой нават дазволіў абняць яе. Цяпер яна знаходзіцца ў Жодзіна.

Я, як і бацька, адмовілася сведчыць супраць мамы. Але праз пару дзён нам стала вядома, што ў таты ў тэлефоне нібыта нешта знайшлі, і ёсць рызыка крымінальнай справы. Мой смартфон таксама заставаўся ў іх — мала што яны там «выявяць»…

Было б зусім не смешна, калі б мы ўтрох апынуліся за кратамі. Таму рашэнне прынялі за суткі — трэба з’язджаць. Перад выбарамі рэжым напэўна нікога не збіраецца пакінуць у спакоі.

— Звязваеце гэтыя падзеі з электаральнай кампаніяй (25 лютага 2024 года павінны адбыцца парламенцкія выбары — Аўт.)?

— Адназначна. За паўтара года пасля вызвалення такіх праверак ніхто не ладзіў. Было досыць ціха. Так, мяне правяралі, трэба было адзначацца кожны панядзелак у РАУС. Я падпісвала дакументы, што не збіраюся ладзіць тэракты і іншае. Але такога ніколі не было. Нават турма не падзяліла маё жыццё як тое, што адбылося 23 студзеня, калі ў рэпрэсіі ўплялі ўсю маю сям’ю.

— Думаеце, маглі б яны пасадзіць і вас, і вашых бацькоў?

— Лёгка. Да 25 лютага яны маглі б знайсці неабходны ім «кампрамат». У любым выпадку стала псіхалагічна складана, і вытрымліваць гэта ўжо не было ніякіх сіл. Апошнім часам мы баяліся кожнага шоргату. Дзеці былі навучаныя: калі хтосьці тэлефануе ў дзверы — усе гаджэты выключаць, сядзець ціха як мышы. Сама бегла на балкон і глядзела, якія аўтамабілі стаяць пад акном. У такіх умовах жыць стала абсалютна невыносна. А калі на гэта яшчэ і накладваецца пагроза апынуцца ў турме… Лёс чалавека — гэта ж не рулетка, каб гуляць у яе.

— Як праходзіла сямейная нарада, на якой прымалася лёсавызначальнае рашэнне?

— А не было ніякай нарады! Калі стала вядома, што бацьку пагражае крыміналка, я сказала: трэба будзе бегчы. Сабралі сабе і дзецям па маленькай торбачцы, звязаліся з BYSOL і сталі планаваць, як будзем эвакуявацца.

«Хацела сустрэць перамогу дома»

— У гэтых экстрэмальных умовах, што было найбольш складаным? Як праходзіла эвакуацыя?

— Самае складанае давялося перажываць бацьку. Я ж разумела, што мне калісьці, магчыма, прыйдзецца ўцякаць. А для таты ўсё было раптоўна. Ён за дзень страціў усё, што будаваў на працягу жыцця. У Беларусі засталася жонка ў турме, ягоная мама-інвалід, з якой ён нават не развітаўся, кватэра, сябры… Усё! Ён не еў, пачарнеў за гэтыя дні. Да таго ж у яго хворыя калені. Ён з цяжкасцю ходзіць…

— Але ўсё прайшло добра?

— Мы беглі рознымі шляхамі. Мая эвакуацыя заняла больш часу. Былі складанасці і нечаканасці. Але цяпер можна выдыхнуць. Дзеці і тата пакуль не са мной. Трэба сёе-тое аформіць і яны прыедуць у Вільню, дзе мы плануем заставацца.

— Ці ведала ваша мама аб эвакуацыі?

— Па факце. У лістах завуалявана ёй паведамілі. Калі яна даведалася, што нас ужо няма ў краіне, то супакоілася, паколькі была ўпэўненая, што нас таксама затрымалі.

Мяркуючы па адказах, мама трымаецца бадзёра. Яна моцная, актыўная, жыццярадасная. Касцяк сям’і. Упэўнена, яна вытрымае… У яе ёсць адвакат. Як нам сказалі, следства працягнецца месяц-два. Яна гатовая да ўсяго. Але я баюся, што да гэтага не гатовы тата.

— Канешне, цяпер лёгка распавядаць, але чаму не з’ехалі раней? Такія думкі былі? Што спыняла?

— Як заўзяты аптыміст я верыла, што вайна ва Украіне не зацягнецца, і ў Беларусі таксама зменіцца сітуацыя. Акрамя таго, пасля вызвалення сказалі, што калі буду паводзіць сябе ціха, то чапаць мяне не будуць. Так яно і было да 23 студзеня. Ну і там жа шмат нашых людзей засталося, я хацела сустрэць перамогу дома. Зноў жа праца, бацькі, дзеці… Шмат было фактараў, але галоўны — жаданне заставацца ў краіне.

«Дзеці думалі, што я памерла…»

— А як сабе тлумачылі, чаму была такая ўвага да вас з боку ўладаў?

— Я гаварыла услых. Цяпер жа любое іншадумства душыцца і будзе душыцца, таму што гэта ж усё ў мінус уладзе. Яна баіцца і разумее, што нікому не патрэбная, што ніхто яе не любіць і не выбіраў…

— Не стала здзіўленнем, што рэжым стаў ваяваць з жанчынамі, хоць Лукашэнка гэта неаднаразова адмаўляў?

— Для мяне нечаканасцю стаў увесь 2020 год… А што ім заставалася? Якая розніца — з жанчынамі змагацца ці не? Ён жа не з гендэрам змагаецца, а з іншадумствам. Улада разумее, што яна злачынная і змагаецца, каб застацца. Для мяне, вядома, шок, калі саджаюць падлеткаў, шматдзетных маці, бабуль. Але патлумачыць гэта я магу толькі дзікім страхам. Яны баяцца нас і разумеюць, што колькі не саджай — у галаву да нас не ўлезеш і думаць па-іншаму не прымусіш.

— Вы знаходзіліся ў Беларусі і дагэтуль было няшмат інфармацыі, як прайшоў ваш тэрмін ў зняволенні. Раскажыце?

— Самым цяжкім быў час, праведзены ў турме ў Жодзіна. Горш месца на зямлі, напэўна, не прыдумаеш. У цесным карцэры — пекла. Там было вельмі холадна, нягледзячы на пачатак лета. Пасля галадоўкі я не магла рухацца, балела галава, лекі не давалі.

Як чалавеку, які ні разу не парушаў закон, для мяне ў прынцыпе было дзіка, што са мной абыходзіліся, як з мацёрым злачынцам — бралі адбіткі пальцаў, вадзілі з канвоем, прымушалі голай прысядаць. Гэта было надзвычай зневажальна. Хто вы такія? І за што са мной так?

А яшчэ мне не далі развітацца з дзецьмі. Праз гэта балела кругласутачна. Гэта было самае страшнае на працягу ўсяго тэрміну: я іх не бачыла, не магла абняць, пакласці спаць, пацалаваць, пагаварыць… Камунікацыя вялася толькі праз лісты.

А яны думалі, што я памерла ці больш іх не люблю і кінула: «Чаму мама не тэлефануе? Вы нам ўсё хлусіце. Напэўна, мы дрэнна сябе паводзілі і яна з’ехала. А можа, гэта не яна піша, а нехта іншы?» Такія дзіцячыя страхі… Яны выдыхнулі толькі пасля суда. Старэйшы сын толькі тады паверыў, што я жывая: мая мама — гераіня, яна не злачынца!

— Пасля вызвалення людзі казалі, што ў няволі вельмі негатыўна адбіваўся недахоп у інфармацыі. Як вы з гэтым спраўляліся і як даходзілі звесткі?

— Калі я сядзела ў СІЗА, прыходзілі ўсе лісты — і ад падпісчыкаў, і ад родных. Мама досыць адкрыта пісала пра розныя падзеі, і я не скажу, што цэнзары моцна лютавалі. Потым стала крышачку прасцей — у нас былі спатканні. Мама намёкамі праз шкло нешта распавядала. 

А вось калі пачалася вайна ва Украіне, сталі прыходзіць лісты толькі ад сваякоў і то пасля страшнай цэнзуры. Можна было пісаць толькі пра прыроду, надвор’е, каханне і гэтак далей. Інакш — адразу рвалі і выкідалі.

«Праз паўтара года вастрыня ўспрымання, сапраўды, прытупілася»

— Калі вы выйшлі на волю, інфармацыйная хваля не захліснула? Здаецца, такое можа збіць з ног…

— У першую чаргу мяне тады цікавіла Украіна. Калі я паглядзела відэа з Ірпеня і Бучы, то была ў шоку. Пасля бамбёжкі дома ў Дняпры ў мяне істэрыка працягвалася каля тыдня — не магла ні есць, ні спаць. Я адмаўлялася верыць. Увесь час тэлефанавала Сашы Bal­aganoff (украінскі блогер Аляксандр Рыкаў — Аўт.): як такое магчыма? Мне запомнілася яго фраза: ты толькі вярнулася, і для цябе гэта шок, але мы ўжо не так востра рэагуем. Самае жудаснае, што прайшлі паўтара года — і вастрыня ўспрымання, сапраўды, прытупілася.

— Многія былыя палітвязні казалі, што пасля вызвалення нібыта трапілі з турмы ў іншую турму — праверкі, кантроль і г. д. Як было ў вас?

— Я пагаджуся. Гэта воля панарошку. Ты ўсё роўна нічога не можаш і ўсяго баішся — цёмных сілуэтаў у падваротні, машын, мужчын. Перад выхадам з дому чысціш тэлефон, нават апошнія пошукавыя запыты выдаляеш. У любы момант да мяне дадому маглі прыехаць і праверыць. Хоць я не на «хіміі» і не абавязаная, але… У той жа час да 23 студзеня мяне не моцна чапалі, ну а далей вы ведаеце.

Нягледзячы на ўсё, 2020 год успамінаецца ў сонечных колерах. Людзі былі радаснымі, верылі ў перамогу і перамены. А потым у мяне здарылася турма, і калі выйшла, усё прадставілася ў шэрым колеры. Усе вакол паніклыя, панурыя. Баяцца. Маеш зносіны паўжэстамі. Па тэлефоне нічога акрамя «Прывітанне. Як справы?»

Як да такога можна было давесці краіну? Калі я сядзела, гэта яшчэ была лайт-версія. А як абыходзяцца з палітвязнямі цяпер? Адвакатаў не пускаюць, перадачы ўразаюць, лісты не перадаюць…

«Часам стваралася ўражанне, што эміграцыя выпадае з рэалій»

— А ці чытаюць, як думаеце, у Беларусі незалежныя медыя? Ёсць адчуванне, што рэлаканты і краіна жывуць у розных інфармацыйных бурбалках?

— Зразумела, што людзі завялі па другім-трэцім тэлефоне і ўсё роўна чытаюць навіны, цікавяцца, чакаюць. Відавочна ніхто не стаў глядзець Азаронка і Тура (дзяржаўныя тэлепрапагандысты — Аўт.).

Але часам у Беларусі стваралася ўражанне, што эміграцыя выпадае з рэалій. Гэтыя вечныя спрэчкі… Думаеш, у нас такая дзічына адбываецца, а там сварацца з‑за глупства. Напрыклад, калі была ўцечка з праекта «Чорная кніга Беларусі», многія спалохаліся. Як можна было дапусціць такі зліў? Гэта ж жыцці людзей!

— У вас ёсць план, чым займацца цяпер?

— Не. Мне б цяпер дачакацца прыезду дзяцей і таты. Трэба вызначыцца з жыллём, вырашыць пытанне са школай, ну і нешта думаць з працай. Магчыма, атрымаецца заняцца ўласным праектам або ўладкавацца ў медыя.

— Дарэчы, што з вашымі акаўнтамі ў сацсетках? Будзеце аднаўляць блогерскую дзейнасць?

— Магчыма. Але я ж блог вяла не дзеля таго, каб зарабіць грошай або стаць вядомай. У 2020 годзе гэта было актуальна. Людзі глядзелі, і ім было лягчэй. А што цяпер? Як матываваць? Я вельмі б хацела, вядома, чым-небудзь такім заняцца. Я бачу, што людзі мяне чакалі, сумавалі, радыя бачыць. Але я не ведаю, што ім даваць і як іх падтрымліваць, хоць майго аптымізму хопіць яшчэ на кіламетр.

— Вам не здаецца, што само ваша з’яўленне ў публічнай прасторы можа ўсцешыць многіх?

— Гэта эфект на першы час. А далей што? Мне ж хочацца рабіць нешта з карысцю і на доўгатэрміновую перспектыву. Я разумею, што магу маральна выцягваць людзей і ў мяне ёсць гэтыя сілы. Але пакуль я не ведаю, якім праектам заняцца.

— Якую місію асабіста для сябе бачылі ў 2020 годзе? Ці змянілася яна цяпер?

— У 2020 годзе я сама для сябе адкрыла Вольгу Такарчук. Тады бачыла, што нельга даваць людзям апускаць рукі, сумнявацца ў праваце і перамозе. Каб у людзей нават не закраўся сумнеў. Цяпер мне хочацца таго ж самага. Мэта мая не змянілася.

Чытайце яшчэ:

«Бачыў, што хмары згушчаюцца». Блогер Сяргей Пятрухін расказаў пра ад’езд з Беларусі

«Пачынаў жыццё ад пачатку 6 разоў». Дарафееў пра бежанства, эфэкт Карлсана, «карысных ідыётаў» і беларусаў пад тонамі расійскага кантэнту

Журналіст праекта Dekoder: «Доўгі час немцам пра падзеі ў Беларусі і Украіне распавядалі карэспандэнты з Масквы»