«Праз пару дзён мяне перастаюць заўважаць, і я пачынаю здымаць». Як французскі фатограф стаў летапісцам жыцця беларусаў у выгнанні

«Нягледзячы на свае габарыты, раблюся непрыкметным»

Раней Ян Шмідт-Уітлі працаваў у розных некамерцыйных арганізацыях, у так званым трэцім сектары. Але дзесяць гадоў таму зацікавіўся фатаграфіяй. Пасля парады знаёмага прайшоў курсы і пачаў займацца фотажурналістыкай.

За яго плячыма, у прыватнасці, асвятленне пратэстаў «жоўтых камізэлек» у Францыі і камандзіроўка на поўдзень Турцыі, які неаднойчы трапляў пад абстрэлы з боку тэрарыстаў Ісламскай дзяржавы (ІДзІЛ).

— Калі працуеш фотарэпарцёрам, то хочаш не хочаш — становішся сведкам непрыемных падзеяў, — расказвае пра няпросты прафесійны выбар фатограф. — Падчас — адзіным сведкам нападаў і забойств. У такі момант трэба памятаць, навошта я тут: ратую жыцці ці дакументую?

Аднойчы ў выніку выбуху пагіблі 30 чалавек, я быў паранены, але працягваў працаваць, нават калі трапіў у шпіталь. Пасля некаторыя ахвяры і іх блізкія падзякавалі за тое, што я зрабіў. У той момант я зразумеў, якую каштоўнасць нясе мая праца.

Цяпер фотажурналіст знаходзіцца ў Вільні, дзе шчыльна камунікуе з беларускай дыяспарай. Пасля 2020 года ён зацікавіўся сітуацыяй у нашай краіне. У адрозненні ад большасці заходніх рэпарцёраў, цікавасць якіх патухала па меры зніжэння пратэснай актыўнасці, ён тэму не пакінуў, і неўзабаве на нашых вачах нараджаецца вялікі дакументальны праект.

— Неабавязкова выкарыстоўваць словы, каб расказаць гісторыю, — падкрэслівае Ян Шмідт-Уітлі. — Я імкнуся адлюстраваць штодзённае жыццё беларусаў у эміграцыі. Адзін з маіх асноўных прынцыпаў — не рабіць пастановачныя здымкі. Нягледзячы на свае габарыты, раблюся непрыкметным. Канешне, займае пэўны час, каб мяне зусім перасталі заўважаць.

«Я зразумеў, што Беларусь — дагэтуль невядомы свет для многіх жыхароў краін Захаду»

Характэрная гісторыя таго, як увогуле з’явілася ідэя праекту. У 2020 годзе фатограф нічога не ведаў пра Беларусь, акрамя тыповых для краін Захаду стэрэатыпаў: Лукашэнка — апошні дыктатар Еўропы і г.д

— Я ведаў хлопца, які быў знаёмы з чалавекам з Беларусі, — усміхаецца француз. — Мы з ім звязаліся, але хутка стала зразумела, што трапіць у Мінск ніяк не атрымаецца. Аднак я не здаваўся і стаў шукаць прадстаўнікоў дыяспары ў Францыі, якія збіраліся па нядзелях. Нарэшце, знайшоў беларуса, якога завуць Андрэй. Дамовіўся паразмаўляць з ім і зрабіць некалькі фотаздымкаў.

Хутка сталі з’яўляцца іншыя героі. Фатограф дэманструе дзесяткі партрэтаў:

— Гэта Яўген, які працуе ў 3D-анімацыі. Пасля была акцёрка Паліна. Потым — Саша, якая вучыцца на фларыста.

Большасць фотаздымкаў не з’яўляліся ў публічнай прасторы. Толькі адно з французскіх выданняў зацікавілася гісторыяй палітычнага ўцякача. Астатнія ілюстрацыі трапілі, як кажуць, у стол.

— Каб паведаць свету гісторыю чалавека, усё ж такі недастаткова толькі рабіць фотаздымкі — з героямі трэба размаўляць, — працягвае журналіст. — Кожны нешта расказваў мне пра свой лёс і краіну. Так я даведаўся пра Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт (ЕГУ), выпускніцай якога была адна з гераіняў. Зайшоў на яго сайт, прачытаў гісторыю і здзівіўся: ваў, універсітэт у выгнанні! Ужо на наступны дзень я звязаўся з яго адміністрацыяй і дамовіўся, што прыеду, каб зрабіць серыю фатаграфій студэнтаў.

Француз зразумеў, што Беларусь — дагэтуль невядомы свет для многіх жыхароў краін Захаду. Гэта адна з асноўных прычынаў, чаму ён захацеў расказаць нашу гісторыю праз асабістыя лёсы звычайных людзей у эміграцыі.

— Вось шчаслівыя першакурснікі, якія нарэшце сабраліся пасля карантыну, — дэманструе наступную серыю здымкаў Ян Шмідт-Уітлі. — А гэта — дзяўчына, якая арганізавала тэатральны курс. Пасля былі партрэты ўдзельнікаў сустрэчы са Святланай Ціханоўскай.

На журналіста абрушылася хваля інфармацыі. Многія суразмоўцы спасылаліся на факты, аб якіх ён чуў упершыню. Зразумеўшы, што ў яго дэфіцыт ведаў пра Беларусь, фотарэпарцёр стаў прагна чытаць кнігі, артыкулы, даследаванні. Цяпер ён цалкам у кантэксце і напэўна можа лічыцца адным з спецыялістаў па Беларусі ў сваёй краіне.

Частка гісторый шырока вядомы, але большасць — не

У пэўны момант ужо не журналіст шукаў фактуру, а яна сама шукала яго. Адзін са знаёмых беларусаў прапанаваў паездзіць па розных гарадах Польшчы і сустрэцца з беларускімі ўцекачамі. На працягу двух месяцаў фатограф адкрыў шмат новых для сабе месцаў — Бяла-Падляска, Кракаў, Варшава…

— З‑за кавіду бары і рэстараны былі зачыненыя і Васіль іграў наўпрост на вуліцы, — Ян Шмідт-Уітлі расказвае шчамлівую гісторыю аднаго са сваіх герояў. — Вы можаце ўбачыць свечкі, якія ён рабіў сам і прадаваў. Хлопец з Пінска. У 2020 годзе ён удзельнічаў у пратэстах, трапіў на відэа падчас адной з сутычак. Пасля з’ехаў у Польшчу, бо яго шукалі. Адным з першых уступіў у полк Каліноўскага. У мінулым годзе ён загінуў…

Частка гэтых гісторый шырока вядомы, але большасць — не. У аб’ектыў фотакамеры журналіста трапляе звычайнае жыццё людзей, многія з якіх вымушаны хавацца ад пераследу па-за межамі Беларусі.

З многімі героямі француз правёў не адзін дзень, пакуль на яго не перасталі звяртаць увагу. Тады пачаналася сапраўдная праца і вывучэнне характараў. Не зазіраючы ў нататнік, Ян Шмідт-Уітлі расказвае пра кожнага: 

— Леанід пацярпеў падчас адной з пратэсных дэманстрацыяў, яго паранілі ў плячо. На радзіме ў яго не было добрай працы, і рэлакацыя ў Польшчу далася няпроста.

— Карыне 15 гадоў. Яна робіць дамашняе заданне. У той час заняткі вяліся ў гібрыдным фармаце: часткова — анлайн, часткова — афлайн.

— Гэтая жанчына — масажыстка, побач — яе дзеці. Дыяспара перадала ім ноўтбук, каб яны вучыліся. Камп’ютэр пераходзіць з сям’і ў сям’ю.

Відаць, з якой павагай фотажурналіст ставіцца да сваіх герояў. Этычны прынцып для яго — вышэй іншых прафесійных. Можа, таму давер да яго з боку беларусаў — беспярэчны.

— На наступным фота — жанчына ў цэнтры для ўцекачоў у горадзе Бяла-Падляска, — працягвае аповед Ян Шмідт-Уітлі. — Яна прыехала туды з сям’ёй, атрымала дазвол жыць у Польшчы і вырашыла там жа застацца.

— А ў гэтага хлопца ёсць татуіроўка Лукашэнкі з рожкамі, як у чорта. Ён працуе чай-майстарам і, відавочна, закаханы ў сваю работу.

— Дзяўчына на гэтым здымку працавала на тэлебачанні. Адмовілася даваць матэрыял у эфір пра фэйкі і яе звольнілі. Урэшце рэшт, яна таемна з’ехала ў Расію, а пасля — у Польшчу.

«“Каілноўцы” мяне так і прадстаўлялі: а гэта наш фатограф»

Паездку ва Украіну фотажурналіст планаваў яшчэ да пачатку шырокамаштабнай вайны. Аднак планы парушыліся, і ўсё ж такі ён паехаў у Кіеў — у полк Каліноўскага.

— Я спытаў людзей, тыя спыталі ў людзей і так я апынуўся сярод беларусаў, якія ваююць на баку Украіны, — пра пошук кантактаў Ян Шмідт-Уітлі расказвае, не называючы дэталяў. — На працягу месяца я жыў з імі, спаў на падлозе разам з усімі. Першы час да мяне адносіліся з пэўнай перасцярогай, але праз два тыдні я ўжо стаў часткай іх каманды. Мяне так і прадстаўлялі: гэта наш фатограф.

Па яго словах, яму дазвалялі здымаць усё, што ён хацеў: побыт, трэніроўкі, вучэнні. Адзінае выключэнне — людзі, якія застаюцца непублічнымі.

— Большасць — звычайныя хлопцы і дзяўчаты. Да 2020 года яны асабліва не цікавіліся палітыкай, хацелі жыць у Беларусі, але пасля выбараў і гвалту вырашылі з’ехаць. У іх няма ваеннага вопыту. Але іх аб’ядноўвае прага да свабоды.

Большасць здымкаў пакуль не апублікаваныя. Ёсць пэўныя дамоўленнасці не распаўсюджваць інфармацыю падчас вайны. Але некаторыя фатаграфіі выкладзеныя на сайце фотарэпарцёра і на яго старонцы ў Insta­gram.

— Напрыклад, гэты кадр быў зроблены ў Кіеве. Мужчына — валанцёр палка Каліноўскага. Ён дэманструе фота свайго дзеда, які ваяваў на баку польскай арміі супраць савецкай карміі. Здымкі — адзінае, што ён узяў з Варшавы ў Кіеў.

— Сцяганосец — пазыўны другога хлопца. У яго некалькі прычынаў, чаму ён не хавае твар. Па-першае, яго мама тройчы званіла ў міліцыю, каб яго арыштавалі за ўдзел у пратэстах. Па-другое, ён лічыць, што калі ўсе раскрыюць асобу, то сістэма не зможа арыштаваць іх сем’і.

— Дзяўчына з пазыўным Сон ужо сышла з палка. Пагаджаючыся на здымкі, яна хоча паказаць, што гэта барацьба — жанчын таксама. Яна звяртаецца да калежанак: змагайцеся як дзяўчаты!

Планы: кніга і фотавыставы

Цяпер Ян Шмідт-Уітлі робіць праект за ўласныя грошы. Свой час ён інвестуе з намерам выпусціць кнігу на французскай і беларускай мовах, а таксама правесці фотавыставы ў Парыжы, Варшаве, Вільні і, можа быць, у Мінску.

— Я супрацоўнічаю з двумя кампаніямі-донарамі, што дазваляе зарабляць мне грошы на свае ўласныя праекты, — тлумачыць фотажурналіст.

У яго планах — прысвяціць праекту яшчэ год ці два. У бліжэйшы час запланаваны паездкі ў Грузію і Польшчу.

— У мяне ёсць серыя партрэтаў студэнтаў, палітычных эмігрантаў, ваяроў палка Каліноўскага, — пералічвае фатограф. — Цяпер я хачу зрабіць гісторыю пра дзяцей, якія апынуліся ў незвычайных абставінах — па сутнасці, вакол іх адбываецца адраджэнне нацыянальнай культуры і мовы, хаця многія яе носьбіты знаходзяцца па-за межамі краіны.

Чытайце яшчэ:

Арганізацыя RSF даставіла сотні «паштовак для Марыны» ў амбасады Беларусі

У Львове беларусы і ўкраінцы выказалі салідарнасць са зняволенымі Лукашэнкам журналістамі

Пагрозы, харасмент, судовыя цяжбы. Журналісты краін Балтыі — пра выклікі для медыя