Галоўную літаратурную прэмію Беларусі сёлета прысудзілі кнізе журналіста пра разбурэнне гістарычнага Мінска. Чаму яе варта прачытаць?

Гісторык са «Свабоды»

Прэмія Гедройця — найбуйнейшая незалежная літаратурная прэмія Беларусі. Яна ўручаецца штогод з 2012 года за найлепшую кнігу прозы, што выйшла ў папярэднім годзе на беларускай мове. Прэмію назвалі ў гонар ураджэнца Мінска, польскага публіцыста і палітыка Ежы Гедройця, які выступаў за добрасуседскія адносіны паміж Польшчай і Беларуссю.

У мінулыя гады сярод лаўрэатаў прэміі пераважалі аўтары мастацкай прозы (Павел Касцюкевіч, Уладзімір Някляеў, Ігар Бабкоў, Віктар Казько, Макс Шчур, Уладзімір Арлоў, Ілья Сін і Ева Вежнавец). Сустракаліся аўтары нон-фікшн (то бок літаратуры факту) — Зміцер Бартосік і Сяргей Дубавец. Гэтым жа разам перамогу атрымаў гісторык, аўтар даследавання, якое першапачаткова стваралася як навуковае.

Сяргей Абламейка (поўны цёзка колішняга рэктара БДУ) нарадзіўся ў Мінску ў 1962‑м. Па адукацыі ён гісторык, скончыў гістарычны факультэт Белдзяржуніверсітэта. Працаваў у школе, у Музеі народнай архітэктуры і побыту (у Азярцы ля Мінска), Нацыянальным навукова-даследчым цэнтры імя Францішка Скарыны, які ўзначальваў вядомы навуковец Адам Мальдзіс.

У 1990‑м Абламейка стаў журналістам Радыё Свабода, а праз пяць гадоў перайшоў у пражскі офіс выдання і пераехаў у сталіцу Чэхіі. Там жа Сяргей працуе дагэтуль. Менавіта ў «Бібліятэцы Свабоды», выходзяць яго апошнія кнігі. Усе яны, дарэчы, даступныя ў электронным выглядзе (там жа можна скачаць і «Невядомы Менск»).

Гэта аўтарскія эсэ пра актуальныя праблемы нацыянальнай культуры, літаратуры і сучаснай грамадскай думкі «Мой Картаген» (2015). «Нечаканы Скарына» (2018) — пра дзейнасць беларускага першадрукара. «Каліноўскі і палітычнае нараджэнне Беларусі» (2020) — у гэтай кнізе Абламейка прыйшоў да высновы, што менавіта дзякуючы лідару паўстання 1863 года адбылося нараджэнне беларускай ідэнтычнасці і беларускай нацыі. Дарэчы, апошняя кніга заняла летась трэцяе месца на папярэдняй прэміі Гедройця.

Адначасова з журналісцкай працай і напісаннем кніг Абламейка скончыў дактантуру Каталіцкага ўніверсітэта ў польскім Любліне і ў 2018‑м абараніў у Беластоку доктарскую дысертацыю (гэта PhD, аналаг кандыдацкай дысертацыі ў Беларусі). Яе тэмай стала гісторыі знішчэння Старога горада ў Мінску ў 1920−50‑я гады. На яе падставе Абламейка і напісаў кнігу «Невядомы Мінск. Гісторыя знікнення», якая выйшла ў двух частках. Першая з іх і прынесла аўтару прэмію Гедройця.

Усяго 21 прэтэндэнт — мізэрная лічба

Няглядзечы на лёгкі і сапраўды чытэльны стыль, «Невядомы Менск» гэта сапраўды навуковае выданне — з аглядам літаратуры, напісанай па гэтым пытанні, а таксама спасылкамі на працы папярэднікаў або матэрыялы архіваў (іх можна знайсці ўнізе кожнай старонкі кнігі). Чаму ж такая кніга перамагла на літаратурнай прэміі, дзе перавага звычайна аддаецца мастацкім творам? Першая і асноўная прычына — вартасці кнігі, пра якія мы пагаворым ніжэй. Другая — збег акалічнасцяў, які тлумачыцца агульнай сітуацыяй у беларускай літаратуры.

У выніку рэпрэсій з боку ўладаў спынілі дзейнасць незалежныя выдавецтвы «Галіяфы» і «Лімарыўс». «Белкніга» адмовілася прадаваць прадукцыю выдавецтваў «Янушкевіч» і «Кнігазбор». Да агульнай сітуацыі дадалося прызнанне экстрэмісцкімі шэрага выданняў — ад рамана Альгерда Бахарэвіча «Сабакі Эўропы» да дзіцячай кнігі нобелеўскага лаўрэата Іосіфа Бродскага, выпушчанай на беларускай мове выдавецтвам «Янушкевіч».

Агулам гэта прывяло да рэзкага змяншэння колькасці выдадзеных кніг: на прэмію сёлета намінаваліся усяго 21 выданне (мізэрная лічба, у папярэднія гады часам было ў два разы больш). Прычым жанры аказаліся дыяметральна рознымі. У іншыя гады для іх існавалі асобныя ўзнагароды (прэмія імя Цёткі — для дзіцячай літаратуры, прэмія імя Наталлі Арсеньевай — для паэзіі), але давялося аб’яднаць усё пад адным «дахам», каб захаваць прэмію і традыцыі яе ўручэння. Таму сёлетні Гедройць зафіксаваў стан, у якім аказалася беларуская літаратура, а перамога навуковай кнігі стала магчымай. Зрэшты — падкрэслім гэта — яе вартасць ад таго ніяк не змяншаецца. А іншыя мастацкія кнігі атрымалі не такую высокую ацэнку журы.

Хто быў яе канкурэнтам? Сярод намінантаў сёлета аказаўся раман Уладзіміра Някляева «Гэй Бэн Гіном», прысвечаны асобе Янкі Купалы. Дагэтуль існавала абмежаванне, якое забараняла папярэднім пераможцам Гедройця цягам 10 гадоў прымаць удзел у прэміі. Сёлета яго адмянілі. Але кніга атрымала адмоўныя водгукі крытыкаў і — насуперак размовам пра прадвызначанага пераможцу — трапіла толькі ў шорт-ліст.

Разам з Някляевым без узнагарод засталіся Максім Клімковіч («Шкляная лялька і іншыя страшныя гісторыі») і Ганна Севярынец («Мая школа»), якія таксама ўвайшлі ў шорт-ліст. Трэцяе месца атрымаў Валеры Гапееў («Жэнька, каралева мышак»), другое — Вольга Гапеева за раман «Самота, што жыла ў пакоі насупраць».

Але журы — сёлета туды ўваходзілі літаратуразнаўцы Ульяна Верына і Ціхан Чарнякевіч; колішнія лаўрэаты Сяргей Дубавец і Ева Вежнавец; а таксама паэт і перакладчык Андрэй Хадановіч — спынілі свой выбар на «Невядомым Менску».

«Зразумеў, што трэба напісаць гісторыю разбурэння Старога горада з самага яе пачатку»

Для Сяргея Абламейкі гэта вельмі асабістая кніга. Яго дзяцінства прайшло на Нямізе. «Гэта быў наш раён, наш горад, наша асяродзьдзе. Старая Няміга зь яе аркамі, унутранымі дворыкамі і драўлянымі галерэямі на першых і другіх паверхах заўсёды, як жывая, стаіць перад вачыма. Я памятаю яе гукі, пахі і смак габрэйскіх булачак бэйгелах, якія пяклі бабуліны сяброўкі ў маленькіх кватэрках, што вокнамі выходзілі на тыя драўляныя ўнутраныя галерэі», — пісаў Абламейка (тут і далей цытуем яго з захаваннем арыгінальнага тэкста).

Нямігу знеслі на яго вачах — бабуля прывяла ўнука на пуцяправод над Нямігай (той самы, які нядаўна рухнуў), дзе чыгунная «баба» знішчала старажытныя дамы. Напрыканцы васьмідзясятых аўтар кнігі, яшчэ студэнт, сярод іншых бараніў мінскую гістарычную забудову. Заняцца ж гэтай тэмай як гісторык ён вырашыў пазней.

«Калі ж у пачатку ХХІ стагодзьдзя менскі гарвыканкам заснаваў таварыства „Менская спадчына“, якое занялося асваеньнем рэшты гістарычнай забудовы, бязьлітасна яе зьнішчаючы і перабудоўваючы ў стылі губэрнскага расейскага гораду, маё сэрца ня вытрымала. Я зразумеў, што трэба напісаць гісторыю разбурэньня Старога гораду з самага яе пачатку — з 20‑х гадоў ХХ стагодзьдзя — інакш наступныя пакаленьні менчукоў пачнуць успрымаць вынікі правінцыйнага барбарства „Менскай спадчыны“ як сапраўднае аблічча Старога Менску. Гэтым у 2006 годзе я і заняўся».

Пасля дзясятка гадоў пошукаў Абламейка расказаў, як паўтара дзясятка вуліц і завулкаў, шчыльна забудаваных мураванымі дамамі XVII-XIX стагоддзяў, што існавалі на Замкавай гары і яе ваколіцах, зніклі без следу. Цяпер гэта раён метро «Няміга».

Большасць фактаў з 525 старонак кнігі, бадай, будуць невядомыя масавай аўдыторыі. Звернем увагу толькі на некаторыя.

Да Другой сусветнай вайны ў цэнтры Мінска існавала гара, на якой калісьці знаходзіўся замак. Гэты раён быў вядомы як Замчышча. 100 гадоў таму з’явілася ідэя яго аднавіць. У лістападзе 1919 года падчас правядзення ў Мінску сесіі Рады БНР газета «Беларусь» надрукавала нарыс бібліяфіла і літаратуразнаўцы Рамуальда Зямкевіча «Стары замак у Менску». У ім аўтар прапанаваў рэстаўраваць Замчышча.

«Замковая гара ў Менску <…> дзякуючы яе гістарычна-археалягічнаму значэньню, павінна быць выкарыстана пад будову новага замчышча для устаноў Беларускага Гаспадарства, прычым археалёгі і архітэктары павінны папрацаваць як пры раскопках, так і пры новай будове, каб асталася яна памяткай для будучых пакаленьняў», — пісаў Зямкевіч (цытуем з захаваннем арфаграфіі). Там павінны былі размясціцца ўрад і парламент БНР. Супрацоўнікам і фактычным рэдактарам газеты тады быў Старшыня Рады БНР Язэп Лёсік, таму, як мяркуе Абламейка, гэта была прадуманая праграма (гэта думка праводзілася ў некалькіх нумарах).

На жаль, гэта ідэя так і не была рэалізаваная — БНР не змагла замацавацца ва ўладзе. Але цікавасць да аб’екта не знікла. Замчышча было папулярным сярод мінчукоў, і па яго тэрыторыі нават ладзіліся экскурсіі. Вось што пісаў пра адзін з маршрутаў краязнаўца Мікалай Каспяровіч: «На рагу Замкавай пачынаецца замчышча, на якім ёсьць старасьвецкі так званы дом гродзкага суда, пабудаваны быццам з рэштак менскага замку пасьля пажару яго ў 1778 годзе; аб доме існуе легенда як аб месцы пасяджэньняў Беларуска-літоўскага трыбуналу (Трыбунал ВКЛ. — Заўв. рэд.). З замчышча, якое абмываецца зараз толькі Сьвіслаччу, бо невялічкі ручай былой Нямігі, якая ўспамінаецца ў слове аб палку Ігаравым і некалі абмывала замак з другога боку, пушчаны па падземным штучным карыце, відаць вельмі прыгожыя краявіды на розныя бакі Менску».

У такой атмасферы кразнаўцы стварылі праект рэстаўрацыі Замкавай гары (ліпень — верасень 1925 года) і дамагліся, каб улады уключылі гэты праект ў афіцыйны план Аддзела камунальнай гаспадаркі. Адзін з праектаў прадугледжваў прывесці Замкавую гару ў належны выгляд, пачысціць ад смецця, замацаваць схілы, каб пазбегнуць апоўзняў, знесці драўляныя халупы і разбіць на самай гары сад і зрабіць дзіцячую пляцоўку. Да таго часу там захаваліся насыпы, равы і валы, а таксама і некаторыя руіны старых будынкаў, што давала шанец на аднаўленне.

Як лічыць Абламейка, «ідэя рэстаўрацыі Замчышча і захаваньня Старога гораду ў Менску, народжаная ў 10−20‑я гады ХХ стагодзьдзя, робіць гонар тагачаснаму беларускаму актыву. Гэта паказвае, што найлепшыя людзі Беларусі ўжо ў той час былі абазнаныя ў культурных трэндах старой Эўропы. Агульнанацыянальнае таварыства аховы і рэстаўрацыі помнікаў зьявілася ў Францыі ў 1874 годзе. У Аўстра-Вугоршчыне гэтым пачалі займацца яшчэ на 100 гадоў раней. У сярэдзіне ХІХ стагодзьдзя ў Вене ўжо існавалі прафэсійныя школы архітэктараў-рэстаўратараў. У Празе ў 50‑я гады ХІХ стагодзьдзя ствараліся пляны ня толькі рэстаўрацыі, але і рэгенэрацыі страчаных помнікаў». Як бачна, адставанне ад вядучых еўрапейскіх краін было не такім ужо сур’ёзным.

Магістраль праз Замкавую гару і спрамленне Нямігі

Як вы можаце здагадацца, тагачасным уладам такая ідэя не спадабалася. У лютым 1926 года бюро ЦК беларускай кампартыі прыняла сакрэтную пастанову, якая адхіліла краязнаўцаў ад справы аховы помнікаў. У тым жа годзе ў Мінск запрасілі маскоўскага прафесара Уладзімір Сямёнава.

Абламейка нагадвае, што першы генплан Мінска склаў ў палове 1890‑х гадоў нямецкі інжынер Дрос, якога запрасіў славуты мэр Караль Гутэн-Чапскі. Гэты план прадугледжваў развіццё горада галоўным чынам на поўнач. Сямёнаў жа прапанаваў развіваць горад уздоўж галоўнай магістралі — вуліцы Савецкай (цяпер праспект Незалежнасці), кірункам на Маскву. «Як мы ведаем, рэкамэндацыя гэтая была дакладна вытрыманая і сёньня яшчэ вытрымліваецца няўхільна», — адзначае Абламейка. Сапраўды, горад дарос да цяперашняга Уручча і не жадае спыняцца. Паўночная ж частка Мінска засталася незасвоенай.

План Сямёнава прадугледжваў некалькі пунктаў, якія і знішчылі добрую частку цэнтра горада. Гэта пабудова сеткі радыяльных магістраляў, адна з якіх (Паркавая — цяпер праспект Пераможцаў) пралегла па Старым горадзе і Замчышчы. А таксама спрамленне вуліц — напрыклад, у 1930‑я і 1970‑я такім чынам змянялі Нямігу.

Як вынік — улады адмовіліся вылучыць грошы на рэстаўрацыю Замкавай гары і выключылі гэты пункт з планаў.

Як канстатуе Абламейка, усе варыянты даваеннага генплану Мінску прадугледжвалі поўны знос Старога горада, скопванне Замкавай гары і пракладку праз яе тэрыторыю Паркавай магістралі ў бок будучага Парку культуры і адпачынку.

Першыя зносы будынкаў пачаліся яшчэ ў 1929‑м, але далей не хапіла сродкаў. Да таго ж працягвалася стварэнне новых планаў. Але гісторык упэўнены — «стары горад ня меў шанцаў і непазьбежна быў бы разбураны ў мірны час, каб не вайна». Зрэшты, пасля вызвалення ўлады працягнулі знішчэнне старых мінскіх муроў. Але пра гэта Абламейка расказвае ўжо ў другой частцы «Невядомага Мінска».

«Сёньня ў інтэрнэце можна знайсьці шмат здымкаў самай вузкай з захаваных менскіх вуліц — Музычнага завулку ў Верхнім горадзе, а таксама розных камэрных куточкаў Траецкага прадмесьця. Зьдзіўляе, колькі ракурсаў адшукалі маладыя менскія фатографы сярод 15−20 дамоў, колькі рамантыкі і замілаваньня яны там знаходзяць і колькі пачуцьцяў да тых менскіх мясьцінаў укладаюць у свае здымкі. Што ж рабілася б зь беларускай моладзьдзю, каб увесь Стары горад зь яго вуліцамі і завулкамі захаваўся? А калі б дадаць да яго яшчэ і нязьнішчаны Верхні горад? — разважае Сяргей Абламейка. — Няма сумневу: гісторыя Беларусі ў другой палове ХХ стагодзьдзя была б іншай, шмат якіх палітычных падзеяў проста не адбылося б. Народ, які мае такі Стары горад, іх бы не дапусьціў».

— Гэта кніжка пра найвялікшую мару майго жыцця: я б вельмі хацеў убачыць калі-небудзь адноўленую забудову Замкавай гары і Нізкага рынку. І вельмі важна, каб людзі падзялілі гэтую думку, — распавёў на цырымоніі ўручэння прэміі яе лаўрэат.

Відавочна, пасля прачытання «Невядомага Мінска» гэта будзе зрабіць нашмат прасцей.

Чытайце яшчэ:

Як журналістам працаваць з транзітнымі ўцекачамі. Асабісты досвед

Як працуе рэгіянальная ўкраінская журналістыка ў непасрэднай блізасці да фронту? Вялікая гутарка з «Накіпела»

Клетка. Аповед Дар’і Чульцовай