Як працуе рэгіянальная ўкраінская журналістыка ў непасрэднай блізасці да фронту? Вялікая гутарка з «Накіпела»

Імя журналісткі не называем з прычыны бяспекі: частка яе сям’і знаходзіцца на акупаванай тэрыторыі, а праца сваяка ва ўкраінскіх медыя можа стаць нагодай для пераследу.

«Так, ва Украіне няма прапаганды, але ёсць медыя, якія належаць алігархам ці палітычным лідарам»

— Як паўстала ваша выданне?

— Мы ўтварыліся ў 2014 годзе. Пасля Рэвалюцыі Годнасці, анэксіі Крыма ў розных гарадах пачаліся прарасейскія выступы, у прыватнасці, у Харкаве.

Тады паўстаў інфармацыйны вакуум: многія журналісты не выходзілі здымаць, што адбываецца ў горадзе, праз пагрозу быць збітымі. Таму гэты вакуум запоўнілі звычайныя грамадзяне, якія здымалі і выкладалі ў інтэрнэт.

У прыватнасці, заснавальнікі «Накіпела». Яны таксама стварылі пляцоўку, куды прыходзілі актывісты, грамадскія дзеячы, прадстаўнікі ўлады распавядаць, што адбываецца ў горадзе. Цяпер у нас ёсць рэдакцыя, сайт, запрацавала радыё. Пішам на розныя грамадска-важныя тэмы з акцэнтам на рэгіён. Часам робім расследаванні. Мы ствараем аўтарскі кантэнт.

Я сама больш спецыялізуюся на сацыяльных тэмах, таксама пішу пра адукацыю, медыцыну. Цяпер больш займаюся гісторыямі людзей.

— «Накіпела» пазіцыянуецца як незалежнае медыя. Але ж ва Украіне няма прапаганды як такой, што ж маецца на ўвазе?

— Мы незалежныя ад думкі палітыкаў і бізнесу. Так, ва Украіне няма прапаганды, але ёсць медыя, якія належаць алігархам ці палітычным лідарам. Калі праходзяць выбары ці іншыя важныя падзеі, такія выданні пачынаюць вельмі яўна прасоўваць пэўныя інтарэсы. Гэта вельмі адчуваецца па частцы артыкулаў і агульнай скіраванасці. Магчыма, некаторыя чытачы не звернуць увагу, але такое ёсць. Такія СМІ могуць наўмысна не асвятляць шэраг тэм, ці не прытрымлівацца балансу думак. Мы ж працуем, не азіраючыся на інтарэсы тых ці іншых колаў.

— Ці былі складанасці ў звязку з гэтым, магчыма, праблемы з фінансаваннем?

— Увогуле мы былі заўжды даволі апазіцыйныя ў стаўленні да гарадской рады. Для незалежных медыя праблема ў тым, што афіцыйныя асобы вельмі неахвотна ідуць на кантакт. Гэта было заўсёды, але з часам прызвычайваешся да такога стаўлення і працуеш далей.

«Тое, што бачу насамрэч, гэта не тыя грошы, якія могуць дазволіць сабе замежныя медыя»

— А калі пра заробак, як увогуле цяперашняя сітуацыя паўплывала на яго?

— Я не магу казаць пра ўсе медыя, у нас каманда падзеленая: частка тут, частка выехала ў Івана-Франкоўск, каб ратаваць свае сем’і. У мяне асабіста сітуацыя палепшылася: заробак вырас недзе на траціну. 

Цяпер стала больш магчымасцяў падтрымаць журналістаў, асабліва тых, хто працуе ў прыфрантавых зонах. Тое, што бачу насамрэч, гэта не тыя грошы, якія могуць дазволіць сабе замежныя медыя. Але так было заўсёды. Залежыць ад бюджэту медыя і кіравання ім.

Некаторыя журналісты пачыналі працаваць як фіксеры для замежных журналістаў — была добрая прыбаўка да заробку. Да таго ж гэта добрая дапамога тым жа замежным журналістам, каб разабрацца ў лакальных аспектах. Важна, каб тэма вайны была на парадку ў Захаду.

— Што да прарасейскіх СМІ, раней іх было даволі шмат. Ці змянілася сітуацыя цяпер?

— Я б не сказала, што ў Харкаве іх было шмат на рэгіянальным узроўні. Былі даволі ўплывовыя агульнадзяржаўныя пляцоўкі з выразнай прарасейскай пазіцыяй, так. Але тыя ж каналы Медведчука закрылі яшчэ да вайны.

«Інтэр», напрыклад, у 2014 годзе часам маніпулятыўна падаваў інфармацыю: нібыта «Беркут» — малайцы, а пратэстоўцы — хуліганы і парушальнікі закона супраць хударлявых хлопцаў-праваахоўнікаў. Я памятаю такі сюжэт. Але з часам іх рыторыка змянілася.

«Хвалі адпісак не было, калі мы адмовіліся ад выкарыстання расейскай мовы»

— У Харкаве шмат рускамоўных людзей, адпаведна і попыт на навіны па-руску ёсць. Ці выкарыстоўваеце дзве мовы?

— У нас некалькі год была дзвюхмоўнасць. Гэта сапраўды было абумоўлена асаблівасцямі нашага рэгіёна: усё ж шмат людзей выкарыстоўвалі расейскую мову. На сайце былі пераклады на абедзве. Але пазней, яшчэ да пачатку поўнамаштабнага ўварвання, мы перайшлі на ўкраінскую мову, цяпер няма расейскай увогуле. Нашы чытачы гэта ўспрынялі пазітыўна, праблем не было.

Нават тыя людзі, якія выкарыстоўваюць расейскую мову, разумеюць па-ўкраінску, таму іх мы не згубілі.

Пытанне яшчэ самаідэнтыфікацыі. Асабліва зараз гэта мае быць дакладна вызначана, бо Расея выкарыстоўвае мову як адзін з наратываў апраўдвання вайны: «Мы ратуем рускамоўных, мы брацкія народы».

Паводле статыстыкі, у тэлеграме большасць нашых карыстальнікаў мае налады на расейскай мове. Але хвалі адпісак не было, калі мы адмовіліся ад яе выкарыстання. 

— Вы адзначылі, што некаторыя калегі выехалі, але ж вы — не. Ці страшна было тут заставацца, а тым больш працаваць?

— Я сама не так шмат працавала ў полі.

Мне сапраўды было страшна. Да таго ж псіхалагічна цяжка — хвалявалася за сям’ю, частка сваякоў была ў Марыўпалі. Частка сям’і ўсё яшчэ на акупаваных тэрыторыях.

Інстытут масавай інфармацыі і іншыя арганізацыі забяспечыў нас бронекамізэлькамі, аптэчкамі. Але у першыя месяцы даводзілася выходзіць проста на свой страх, без ніякай абароны. 

Сама я амаль увесь час была ў Харкаве. Але і тут далёка неспакойна. Напрыклад, з апошняга: у жніўні ў мяне была сустрэча з героем у цэнтры горада (на той момант абстрэлы былі не такія моцныя ўжо).

Калі я ішла, пачаўся абстрэл. Герой быў недзе за дзве станцыі метро ад мяне. Гэта было вельмі стрэсова: бо хвалявалася не толькі за ўласную бяспеку: мяне ж і чалавек чакае, а тут ракеты ляцяць, невядома, куды могуць патрапіць.

Але абышлося толькі стрэсам.

Тыя калегі, што ездзяць непасрэдна ў населеныя пункты на самай лініі размежавання, вядома, рызыкуюць больш. Я была толькі некалькі разоў. Там ты абсалютна не разумееш, чаго можна чакаць…

«Я лічу, наша задача не толькі нешта паказаць… Найгалоўнае — не траўмаваць чалавека яшчэ раз»

— Не кожны можа прыстасавацца да такога. Ці нехта з калег сышоў з прафесіі?

— Я ведаю і людзей, якія эвакуяваліся. Многія працягваюць працаваць так аддалена. З нашай каманды ніхто не пайшоў. Пачалі працаваць у дадзеных умовах, крыху перафарматавалі працу. Мантажоры, напрыклад, могуць працаваць аддалена. А частка застаецца тут, збірае інфармацыю, сустракаецца з людзьмі.

— Шмат вельмі пачуццёвых тэмаў цяпер, часам медыя нават не ўсе кадры паказваюць з этычных меркаванняў. Як журналісту з такім працаваць, на колькі цяжка шукаць падыход да чалавека, што перажыў нешта жахлівае?

— Я лічу, наша задача не толькі нешта паказаць… Найгалоўнае — не траўмаваць чалавека яшчэ раз. Увогуле ў мяне з эмпатыяй перабор: часам нават даволі простыя тэмы могуць расчуліць. Бывае, ужо пасля інтэрв’ю наракаю на сябе, чаму я спытала гэткім чынам, а не перафарматавала неяк.

Альбо калі чалавек пачынае плакаць, яму яшчэ і балюча, а я павінна пытаць пра штосьці чуллівае. Няёмка, але трэба.

Я чытала матэрыялы псіхолагаў, як стасавацца з людзьмі ў бягучых умовах. Намагалася фармуляваць пытанні, каб не гучала кшталту «А што вы зараз адчуваеце?» Бо вядома, што можа чалавек адчуваць, калі ў яго дом згарэў ці памёр нехта толькі што на руках.

Цяжка маральна. Ездзілі здымаць месца масавага пахавання ў Ізюме, калі была эксгумацыя. Адна мая каляжанка казала, што ёй было вельмі складана пасля, нават калі гэта мёртвы вораг, але ўсё адно траўмуе.

У мяне трошку іншая сітуацыя, калі бачыш людское цела, якое паўгады праляжала — я думала, будзе горш псіхалагічна… Але я зараз, напрыклад, не ем тушонку. І ўвогуле ўсё падобнай кансістэнцыі.

Часта замежныя журналісты ставяць не надта дарэчныя пытанні людзям. Лічу, што нельга чалавека ўспрымаць выключна як аб’ект для бягучага сюжэту. У першую чаргу — гэта асоба, што перажыла траўму. Абавязкова мае быць разуменне з боку журналіста. Бо недарэчнымі пытаннямі можна зрабіць горш.

«Па некаторых калегах адчуваецца, што сталі менш чуллівымі»

— Кажуць, паталагаанатамы з часам перастаюць рэагаваць на целы, успрымаць мёртвага чалавека, як нешта натуральнае. Ці адчуваеце штосьці падобнае ў сваёй працы, можа, з’явілася пэўная чэрствасць?

— За сабой я такога пакуль не заўважыла. Вось калега-аператар крыху інакш пачаў успрымаць падзеі. Напрыклад, такая сітуацыя: нешта прыляцела, ёсць руйнаванні. Спрацоўвае такая логіка, калі толькі кватэра пацярпела, але не было ніякіх ахвяр, то падзея нібыта і несур’ёзная. Ты намагаешся з гэтым змагацца псіхалагічна, бо штодзённы гвалт вакол, прылёты, смерці… Менш спачування, абстрэл можа ўспрымацца як нешта будзённае. «Калі ніхто не загінуў, то можна і не ехаць» — так, такія думкі часам бываюць. У такіх сітуацыях адчуваецца патрэба адпачынку, каб выдыхнуць, пераключыцца.

— Які яшчэ ўплыў вайны на працу можна ўбачыць зараз?

— Медыя сталі больш адзінымі, адчуваецца выразная ўкраінская пазіцыя. Шмат журналістаў пачало ездзіць у рэгіёны, разбірацца, што ж адбываецца.

Дагэтуль, па маіх адчуваннях, рэгіянальная журналістыка была на другасных ролях. Існавалі нацыянальныя медыя як аснова. Зараз, калі браць усходнія, паўднёвыя рэгіёны асабліва, то больш увагі надаецца мясцовым праблемам.

Гэта, безумоўна, звязана з вайной.

— Якая тэма апошняга часу для вас асабіста была найбольш цяжкай?

— Шчыра кажучы, я кожную гісторыю прымаю вельмі блізка. Насамрэч, гэта няправільна для журналіста, я з гэтым працую патроху. Бо не можаш дапамагчы ўсім людзям, я гэта разумею. 

Але, мабыць, два такія выпадкі, што мяне ўразілі, згадаю. Адзін нават так падкасіў, што пасля некалькі дзён плакала. Я ездзіла ў санаторый у Харкаўскай вобласці, дзе размяшчаліся перасяленцы. Здымала героя, у якога была запушчаная стадыя анкалогіі. І калі мы ўжо выпускалі матэрыял, ён памёр. У мяне гэта першы выпадак, калі так сталася. Пасля было вельмі цяжка пытаць дазвол у жонкі, каб матэрыял усё ж выйшаў. Проста калі я працавала над матэрыялам, паралельна ўдалося знайсці арганізацыю, якая магла б гэтага чалавека вывезці і аказаць меддапамогу. Калі я пазваніла жонцы гэтага мужчыны, каб паведаміць пра магчымасць яго эвакуяваць, пачула, што ён памёр. Гэта было вельмі цяжка.

Яшчэ адна сітуацыя, якая зачапіла. Гэта было ў Дэргачах, мы здымалі сюжэт у полі, спыніліся там, дзе да вайны была вёска. Сустрэлі дзядулю, у якога ўшчэнт зруйнаваны дом, засталася толькі прыбудова. Ён фактычна спаў на вуліцы. Спачатку мы нават падумалі, што ён увогуле нейкі валацуга бяздомны. Але потым дазналіся гісторыю: ён выйшаў у краму, вярнуўся, і ў яго больш няма дома. Што яму рабіць далей? Ён не хацеў выязджаць, заставаўся са сваёй хатай. Пры гэтым ён клапаціўся пра сваіх сабак і пра аднаго суседскага. Хацелі з калегамі даць грошай, у тым ліку і на корм сабакам, але ён адмовіўся.

Было і тое, што ўразіла ў добрым сэнсе. Мы ездзілі здымаць у вызваленую Балаклею і сустрэлі там жанчыну, якая выехала на два месяцы, калі ў горадзе было немагчыма заставацца. Яна пакінула там мужа, бо яго б не выпусцілі. І вось яна вярталася ў вызваленую Балаклею. У гэтай жанчыны вочы наўпрост свяціліся ад шчасця, яна настолькі ахвотна распавядала, паказала, дзе жыве, сам горад, распавяла пра акупацыю.

Але яе шчасце, што яна вярнулася, што яе муж жывы, і яна можа яго нарэшце абняць, было значна мацнейшым за тыя жахі, што яна распавядала.

Мяне гэта проста скарыла — нягледзячы на тое, што тады ў горадзе былі праблемы са святлом і вадой, яна была бязмежна шчаслівая праз вяртанне. Нават зараз памятаю яе вочы, і калі пра яе кажу, то і цяпер хочацца ўсміхацца.

«Цяпер як ніколі неабходны фактчэкінг»

— Калі столькі пачуццяў вакол, збольшага негатыўных і жахлівых, ці ўдаецца стрымлівацца, рабіць нейтральныя матэрыялы?

— Калі казаць персанальна, то часам складана. Бо ты чалавек, ты разумееш, што гэта тычыцца тваіх суграмадзян. Часам хочацца напісаць «русня» або «рашысты», але ж мы не можам такую лексіку выкарыстоўваць, ды гэта было б няправільна з пункту гледжання журналістыкі. Лаянку мы не выкарыстоўваем, але вось выраз пра «Русский военный корабль» ужывалі, ён усё ж такі стаў крылатым.

Калі праваахоўнікі паведамілі, што выявілі на дэакупаваных тэрыторыях дзесяць засценкаў, а колькі людзей праз іх прайшлі, мы нават уявіць не можам — вось у той момант мяне перапаўняла лютасць, цяжка было стрымлівацца. Але добра, што не я была на стужцы ў той дзень. Здараюцца такія выпадкі, пасля якіх, часам, цяжка прытрымлівацца стандартаў.

Яшчэ пра двубаковасць і баланс думак: у нейкім сэнсе гэты стандарт парушаецца, бо мы не даём агрэсарам, акупантам выказваць сваю пазіцыю. Але гэта абумоўлена тым, што, калі даваць ім месца ў стужцы і ў эфіры, то гэта будзе наўпрост трансляцыя прапаганды, якая ёсць таксама зброяй нашага ворага ў вайне.

Для мяне гэта тое самае, як даваць пляцоўку тэрарыстам. Варта ўзважыць важнасць грамадскага інтарэсу. Мы разумеем, што нас і так прапаганда вельмі закранула. Нават зараз ёсць тэлеграм-каналы, якія працягваюць прасоўваць нешта прарасейскае. І яшчэ больш утварылася новых прапагандысцкіх (іх адразу пазнаеш па літары Z ў назве, нават не чытаючы кантэнт).

Цяпер як ніколі неабходны фактчэкінг, важна надаваць яму больш увагі. Таксама абвяржэнне нейкіх фэйкаў. Тут рэгіянальная журналістыка якраз спраўляецца выдатна.

Чытайце яшчэ:

Палітыка, сатыра, крынж і коцікі. Што незалежныя медыя посцяць у сацсетках?

Краткое правовое руководство для интернет-ресурса в Беларуси и его корреспондентов

Што такое Infopoint, доступ да якога атрымаў агент ГУБАЗіКа?