Свядомы «ігнор» ці збег абставінаў? Чаму ў беларускіх СМІ мала пішуць пра культуру

Прычын, чаму беларускія СМІ да 2020 года не надта цікавіліся культурай, багата. Я б сказаў, іх цэлы комплекс.

Гэта маленькія прагляды «культурніцкіх» тэкстаў у параўнанні з палітычнымі і эканамічнымі (іншымі словамі, мінімальная цікавасць у чытачоў да айчыннай культуры), невялікая колькасць журналістаў, якія пішуць на такія тэмы, відавочныя праблемы з падрыхтоўкай «культурніцкіх кадраў» у ВНУ, адсутнасць пераемнасці з аглядальнікамі па культуры старэйшага пакалення.

Нарэшце, адсутнасць у шэрагу рэдакцый разумення таго, што асвятленне культуры – адна з найбольш істотных задач у журналістыцы, якая ўплывае на грамадскае сталенне асобна ўзятага чытача, а таксама фарміравання беларусаў як нацыі.

Таму акцэнты ў асвятленні тых або іншых тэмаў часта залежала ад асабістай схільнасці рэдактараў, іх гатоўнасці адсочваць, адглядаць і апісваць тую ці іншую тэму. Напрыклад, «Анлайнер», дзе працаваў музычны крытык Аляксандр Чарнуха, больш за ўсё пісаў пра музыку, TUT.BY, супрацоўнікам якога з’яўляўся тэатральны крытык Дзяніс Марціновіч — пра спектаклі, Afisha.tut.by, дзе рэй вяла кінакрытык Ганна Яфрэменка — пра кіно і г.д.

На жаль, праблемы дарэвалюцыйных гадоў нікуды не зніклі. Ды і, бадай, не могуць знікнуць у адначассе. Для іх пераадольвання патрабуюцца кардынальныя змены ў існаванні мадэляў беларускіх СМІ. Зрэшты, гэта тэма для асобнага тэкста. Тут жа хочацца паразважаць наконт таго, што змянілася ў асвятленні культуры нашымі выданнямі пасля 2020 года.

Калі казаць агулам, стала прыкметна горш, на што зноў-такі паўплываў комплекс прычын.

Першая — з’яўленне «чорных спісаў». Натуральна, дзяржаўныя СМІ і да 2020 года былі шмат у чым абмежаваныя ў асвятленні культурных тэмаў. Але гэта, у першую чаргу, тычылася радыкальных (натуральна, у разуменні ўлады) творцаў. Напрыклад, «​Свабоднага тэатра», прадстаўнікі якога ніколі не хавалі сваю грамадскую пазіцыю. Пераважная большасць астатніх умела балансавалі, а значыцца маглі трапляць на старонкі дзяржаўных СМІ. Таму ў апошніх з’яўляліся тэксты і пра эксперыментальныя стужкі незалежных беларускіх кінематаграфістаў, і пра незалежны тэатральны фестываль ТЕАРТ.

Палітычныя падзеі апошніх гадоў (у першую чаргу, рэпрэсіі і эміграцыя) прывялі да з’яўлення «чорных спісаў». Усе іх прадстаўнікі трапляць на старонкі дзяржСМІ рэзка перасталі. Колькасць дазволеных спікераў рэзка зменшылася. Напрыклад, з незалежных кінематаграфістаў супрацу з дзяржавай працягнуў, здаецца, толькі Кірыл Халецкі, які зняў фільм «Кіношнікі». З прадстаўнікоў беларускага альтэрнатыўнага тэатра ў Беларусі працягнуў ставіць хіба Яўген Карняг. Адпаведна, сегмент «дазволенай культуры» у Беларусі цяпер надзвычай вузкі. Знаходзячыся ў Беларусі, можна асвятляць дзейнасць толькі пэўных творцаў, аналізаваць даследаванні па культуры, што ствараюцца ў дзяржаўнай сістэме: ВНУ і Акадэміі навук і г.д.

Нагадаю, што пісаць на гэтыя тэмы могуць пераважна дзяржаўныя СМІ: з мэтай бяспекі ў незалежных СМІ няма супрацоўнікаў і пазаштатнікаў з Беларусі. Застаецца хіба перадрук.

Існаванне «чорных спісаў» моцна ўдарыла і па незалежным СМІ. Тыя з іх прадстаўнікоў, хто засталіся ў Беларусі, з мэтаў бяспекі перайшлі ва ўнутраную эміграцыю, спынілі публічную актыўнасць і закрыліся ад каментавання. Згадваць іх у цяперашніх умовах — гэта значыць непазбежна падставіць. Таму незалежныя СМІ пераважна пра іх не пішуць.

Гэты сегмент культуры наогул застаецца ў «шэрай зоне»: дзяржСМІ пра іх пісаць не хочуць, незалежныя — не могуць.

Сярод тых, хто з’ехаў, па-ранейшаму ёсць асобы, якія не гатовыя спальваць масты і імкнуцца пакінуць за сабой магчымасць перыядычна вяртацца ў Беларусь. Яны таксама адмаўляюцца ад каментароў і інтэрв’ю. У выніку патэнцыйнымі героямі незалежных СМІ можа быць вузкае кола творцаў — тых, якія выехалі з краіны і (па шэрагу прычын) не баяцца агучваць сваю пазіцыю. Нездарма назіраецца сітуацыя, калі адныя і тыя ж спікеры і героі вандруюць з аднаго сайта на другі (напрыклад, актрыса «Купалаўцаў» Зоя Белахвосцік або пісьменнік Альгерд Бахарэвіч).

Другая праблема — у агульнай дзяржаўнай палітыцы. Рэпрэсіі прывялі да глабальнай зачысткі культурнай прасторы.

На пэўных падзеях і з’явах (напрыклад, фестываль ТЕАРТ) была пастаўлена кропка. У выніку, колькасць культурных тэмаў зменшылася.

Іншыя зведалі такую трансфармацыю (кінафестываль «Лістапад»), што перасталі быць цікавымі для аўдыторыі, а значыцца і для незалежных СМІ. Таму падставай для з’яўлення на «экстрэмісцкіх» сайтах інфармацыі пра «Лістапад» хутчэй за ўсё можа быць скандал. Такі прыклад — далёка не адзіны. І ў гэтым таксама пастка, бо значнай частцы ўнутранай беларускай аўдыторыі скандалы не заўжды цікавыя.

Ва ўмовах каласальнага стрэсу апошніх гадоў людзям хочацца забаўляльнасці і пазітыву (у тым ліку, культурнага), а замест іх СМІ «падсоўваюць» чарговую забарону.

Хтосьці «пераехаў» за мяжу (напрыклад, літаратурны Стральцоўскі фэст). Многія аформіліся ўжо ў эміграцыі (гаворка пра прэм’еры беларускіх спектакляў, здымкі беларускіх стужак і г.д.). З гэтай нагоды таксама ўзнікае дылема. Натуральна, дзяржаўныя СМІ пра такія падзеі і такіх герояў пісаць не будуць (хіба выключна ў адмоўнай стылістыцы «Мінскай праўды» і «СБ. Беларусь сегодня»).

Але і з незалежнымі СМІ ёсць цяжкасці. Большасць іх аўдыторыі працягваюць знаходзіцца ў Беларусі. Асвятленне «эмігранцкай павесткі» азначае перакос, пераключэнне ўвагі на дыяспару. Ці будуць СМІ пісаць пра спектаклі, якія можна ўбачыць у Вільнюсе ці ў Варшаве і да якіх большая частка аўдыторыі не дабярэцца? Хутчэй за ўсё, не.

Іншая цяжкасць з кіно. З аднаго боку, знятыя фільмы пераважна паказваюцца па фестывалях, што робіць немагчымым масавы пракат. З другога боку, рэжысёры (калі стужка прысвечаная падзеям 2020–2022 гадоў) катэгарычна выступаюць супраць адкрытых паказаў: яны баяцца «засвяціць» герояў, якія рызыкуюць зрабіцца ахвярамі спецслужбаў (згадайце кейс з фільмам Мікалая Мамінава пра падзеі 2020 года, паказаным на літоўскім сайце Delfi – спецслужбы імгненна пачалі затрыманні, апелюючы, што маюць гэтую стужку). У выніку шмат кінатэмаў знікаюць з навінавай павесткі. Тое ж можна сказаць пра частку літаратурных навінак, далёка не ўсе з якіх трапляюць у Беларусь і г.д.

Такім чынам, сітуацыя выглядае надзвычай складанай. Ранейшыя дарэвалюцыйныя цяжкасці наклаліся на паслярэвалюцыйныя. У выніку атрымаўся клубок праблемаў, цалкам разблытаць які ў цяперашніх умовах, бадай, немагчыма. Аднак, як не банальна гучыць, выйсце толькі адно: пісаць, пісаць і пісаць пра культуру. Што, дзеля аб’ектыўнасці, незалежныя СМІ ўсё ж імкнуцца рабіць.

Чытайце яшчэ:

Васіль Калач: «Для Беларусі гэта неадпрацаваная карма — вярнуць памяць пра шляхту»

Захаваць выданне ля самага фронту і інфармаваць свет аб жыцці ў акупацыі — гісторыі нязломнасці ўкраінскіх журналістаў

«Яны баяцца і разумеюць, што нас думаць па-іншаму не прымусіш». Інтэрв’ю з Вольгай Такарчук