Стваральніца падкаста «Вясна прыйдзе»: Меншае, што мы можам зрабіць, — гэта ведаць пра досвед людзей, якія побач з намі

– «Вясна прыйдзе» – гэта мой першы досвед стварэння падкастаў, – распавядае Кацярына. – Таму для мяне гэта быў цалкам эксперымент. Ужо пасля я праходзіла навучанні па падкастах. Мне запомнілася адна фраза, якая прагучала на курсе ад Belarus Pod­cast Hub: «Падкасты ад НДА – гэта добрая магчымасць даць ім голас і ачалавечыць іх».

Падчас навучання я зразумела, што рабіла не зусім так, як трэба па «тэорыі стварэння падкастаў»: не вызначыла сваю мэтавую аўдыторыю, не прадумвала загадзя тэмы, не запісвала тры выпускі наперад. Мной проста кіравала жаданне распавесці свету тыя гісторыі, якія я назапасіла праз знаходжанне ў праваабарончай сферы.

Ёсць у Беларусі некаторыя лакуны жыцця, пра якія мала хто ведае, а там тым часам адбываюцца жудасныя і пры гэтым абсурдныя рэчы.

Цытата з першага выпуску падкаста «Вясна Прыйдзе» «Людзі з інваліднасцю».

Гаворыць Алег Граблеўскі, юрыст «Офісу па правах людзей з інваліднасцю»:

Мы сядзім у калідоры столінскага суда. Мяне хутка мусяць выклікаць у якасці сведкі. Са мной побач сядзіць маладая жанчына. Ідзе па калідоры чалавек сталага ўзросту і гучна ёй кажа: «Ну калі ты ўжо народзіш, і мы ў цябе забяром дзіця»? Прайшоў. Дзяўчына галаву панурыла. Я кажу: «А што гэта такое было». Яна кажа: «Дык у мяне дыягназ лёгкая разумовая адсталасць». Я пытаю: «А чаму ў вас такі дыягназ»? А побач маці яе сядзіць і кажа: «У нас у вёсцы ва ўсіх такі дыягназ. У Давыд-Гарадок дзяцей вазіць у школу – далёка. А школа для дзяцей з псіхафізічнай адсталасцю – тут побач. І нам казалі заўсёды: ну навошта вам вазіць дзяцей туды далёка, калі тут побач школа. У мяне таксама такі дыягназ».

Чацвёрты выпуск падкаста прысвечаны лячэбна-працоўным прафілакторыям (ЛПП).

– Калі тая мая сяброўка паслухала выпуск пра ЛПП, – распавядае Кацярына, – сказала, што падкаст зроблены добра, але яна ўсё адно ўпэўненая, што ЛПП павінны існаваць. Прыводзіла ў прыклад «суседа-алкаголіка, які ўвесь час піў ды валяўся ў іх на парозе». Калі яго высылалі ў ЛПП, то ўсе суседзі ўздыхалі з палёгкай.

З іншага ж боку, гэта сістэма рабскай працы ў нечалавечых умовах. На маю думку, для людзей з залежнасцю мусіць існаваць іншая сістэма: не пакарання, а дапамогі.

Дарэчы, пасля жніўня 2020-га некаторых затрыманых дасылалі ў ЛПП, калі бракавала месца на Акрэсціна і ў СІЗАх.

Для свайго падкаста я абрала лозунг: «Меншае, што мы можам зрабіць, – гэта ведаць пра досвед людзей, якія жывуць побач з намі».

На дадзены момант нам вядома пра паўтары тысячы палітзняволеных. Яны зараз трапілі ў калоніі і СІЗА, сутыкнуліся з тымі жудаснымі ўмовамі. Але такія ж умовы былі ў тых калоніях дзесяцігоддзямі да пратэстаў. Грамадства ніколі не цікавіла, што адбываецца ў такіх установах. Нават калі нешта і даведваліся, то апраўдвалі такое стаўленне да вязняў: маўляў, там жа сядзяць забойцы, то так ім і трэба.

Так працуе грамадская адказнасць: калі мы не задумваемся пра такія рэчы, праз некаторы час яны могуць адгукнуцца.

Ідэя выпуску нарадзілася з таго, што Кацярына разам з сяброўкай аднойчы загаварылі пра Савецкі Саюз. Дзяўчыны сыходзіліся ў тым, што ў гэтым перыядзе гісторыі было не шмат чаго добрага для нашай краіны. Адное, аб чым сяброўкі заспрачаліся, – стаўленне да ЛПП. Сяброўка Кацярыны была перакананая, што ЛПП – гэта добрая сістэма. Кацярына не пагаджалася. Так нарадзілася ідэя выпуску.

Ідэя ЛПП у тым, што людзей, якія хворыя на алкагольную ці наркатычную залежнасць, адпраўляюць у такія прафілакторыі і прымушаюць да рабскай працы. Хаця афіцыйна ЛПП не з’яўляецца месцам, дзе адбываюць пакаранні за крымінальныя злачынствы, фактычна – гэта тая ж самая «зона», куды адпраўляюць людзей, ад якіх грамадства імкнецца пазбавіцца.

Ці магчыма пазбавіць чалавека ад залежнасці праз працу пры адсутнасці тэрапіі? Практыка паказвае, што нельга.

Калі паглядзець, у Беларусі паўсюдна былі праблемы. Але шмат хто з нас да 2020 года жыў у нейкай паралельнай рэальнасці: ну, пераабіраецца Лукашэнка, то і ладна, а ў нас сваё жыццё. Дарэчы, гэта парушэнне выбарчых правоў. Што адбываецца паралельна ў нашай краіне, або нікому не было вядома, або выклікала рэакцыю на інфармацыю пра ўмову ў турмах, кшталту «то значыць так ім і трэба, яны ж злачынцы».

Для свайго падкаста я абрала лозунг: «Меншае, што мы можам зрабіць, – гэта ведаць пра досвед людзей, якія жывуць побач з намі». Насамрэч, каб шырокія масы людзей ведалі, як у нас усё пабудавана, то дзяржаўны апарат не ўзмацніўся б да такой ступені, што выстаяў нават пасля падзей 2020 года.

Як змяніўся падкаст пасля жніўня 2020

– У жніўні 2020-га нельга было рабіць падкаст пра нешта іншае, чым тое, што адлюстроўвала б нашу рэчаіснасць, якая паўстала з нагоды прэзідэнцкай выбарчай кампаніі, пратэстаў і далейшых рэпрэсій. Зноў жа, мая асаблівасць у тым, што я ніколі не прадумвала аніякае развіццё. З планамі мне цяжка: я не чалавек рэзультату, а чалавек працэсу.

Першы час выпускі пра рэпрэсіі мелі шмат праслухоўванняў: людзям важна было пачуць, што адбываецца. Потым аўдыторыя стамілася ад цяжкіх навін, і лічбы «праселі».

Апошні выпуск, пра суды, я пастаралася зрабіць не занадта сумным. Гэта не азначае, што я пачала рабіць «іржаку на касцях». Проста ў беларускіх судовых працэсах ёсць такія смешныя сітуацыі, што калі над імі пасмяяцца, то ў сітуацыі поўнага трындзеца, становіцца лягчэй.

Я бачу па статыстыцы, што з пэўнага моманту падкаст пачалі слухаць у Вільні і ў Варшаве. Таму для нас паўстала праблема: як рэкламаваць падкаст такім чынам, каб дагрукацца да тых беларусаў, якія з’ехалі.

Дарэчы, я не магу сказаць, што для мяне жнівень 2020 года стаў самым страшным момантам у жыцця. Для мяне самы эмацыйна складаны момант адбыўся трохі раней. Гэты момант зафіксаваны ў трэцім выпуску – пра смяротнае пакаранне.

Я тады была на судзе ў братоў Косцевых, якіх прысудзілі да смяротнага пакарання. Іх потым памілавалі, але ў зале суда быў абвешчаны смяротны прысуд. Суддзя кажа: імем дзяржавы прыгаварыць да вышэйшай меры пакарання. На ўсю залу гучаць апладысменты.

Са мной там быў Андрэй Палуда – каардынатар кампаніі «Праваабаронцы супраць смяротнага пакарання ў Беларусі». Ён кажа: «Каця, спакойна». Я проста села, прыклаўшы руку да ілба. Гэта быў мой пункт незвароту. Пасля гэтага нават жнівень 2020 года я ўспрымала значна спакайней: ужо разумела, які жах можа адбывацца ў гэтай краіне.

Як падкаст робіцца тэхнічна?

Мікрафонаў у Каці няма. Таксама як няма і студыі, дзе мог бы адбывацца запіс.

– У мяне ёсць адзін рэкордар, – кажа Кацярына. – Ён досыць добрай якасці, але ўжо стары, і там адламаўся трымальнік. Я мушу проста ў руцэ яго трымаць, калі з кімсьці размаўляю: ужо добра накачала руку (смяецца). Па-другое, калі мне трэба нешта сказаць, трэба разварочваць рэкордар да мяне, а гэта можа быць чутна.

З іншага боку, гэта дадае мабільнасці: я ніколі не запісвала падкаст у студыі, для мяне запіс у студыі – гэта нейкая фармальнасць. Я хачу схапіць досвед чалавека як ёсць.

Запісвала я ў абсалютна розных умовах: у мяне ёсць падкаст запісаны пад СІЗА, калі там ездзяць аўтазакі, размаўляюць валанцёры і сваякі, якія перадаюць перадачы.

Гэта тое, чым падкаст моцна адрозніваецца ад тэксту. Падаецца, што хутчэй прачытаць тэкст, чым паўгадзіны слухаць падкаст. Аднак тэкст не перадае ані інтанацыі, ані навакольныя гукі, а менавіта праз іх можна адчуць непасрэдны досвед людзей.

Калі я ўжо ўсё запісала і ў мяне ёсць чарнавік, я дакладна прадумваю сцэнар і раблю мантаж. Лінейны мантаж, як я гэта называю, – гэта калі я падчышчаю запіс і расстаўляю фрагменты ў тым парадку, як яны мусяць ісці, дадаю сваю каментары. Потым ідзе нелінейны мантаж – калі я накладаю музыку. Я неяк лічыла, што ўвесь працэс мантажу займае гадзін 17.

Таму ў мяне праблемы з рэгулярнасцю: выпускаць падкаст раз на тыдзень, я не пацягнула б. На пачатку я выпускала эпізод раз на дзесяць дзён, але слухачы казалі, што так цяжка падлічыць, у які канкрэтна дзень чакаць новы выпуск.

Усе тэхнічныя складанасці звязаныя з тым, што падкаст – гэта цалкам аўтарскі праект. Адзінае, лагатып мне зрабіла Вольга Дажонак, а музыку я ўзяла ў Яўгена Кучмейны: ён мне дазволіў.

Чаго бракуе аўтарцы падкаста?

– Я сачу за іншымі падкастамі, – кажа Кацярына. – У некаторых падкастах у апісанні пазначаныя прозвішчы вядучых, прадзюсараў, гукарэжысёраў, рэдактараў… То-бок 4–5 чалавек ствараюць падкаст. Памятаю, слухала адзін падкаст, і там вядучы неяк сказаў: «наш гасцявы прадзюсар знайшла чалавека». То-бок у іх ёсць нават асобны чалавек, які шукае герояў, а я абсалютна ўсё раблю сама.

З‑за гэтага мне яшчэ бракуе фідбэку, бо ў некаторых момантах я не ўпэўнена, як будуць успрымацца тыя ці іншыя моманты. Аднак чалавека, які б мне даў такі фідбэк, няма. З іншага боку, мне, можа быць, было б і страшна працаваць з нейкім рэдактарам. Можа ён бы ўносіў тыя змены, якія б мне не падабаліся…

Вось чаго мне насамрэч моцна бракуе, дык гэта аўдыторыі, якая б не баялася слухаць пра цяжкія рэчы. Я разумею, што людзі стомленыя ад цяжкіх тэм, але я б хацела, каб былі не стомленыя.

Напрыклад, я сярод такіх, таму адчуваю сябе цалкам на сваім месцы, хаця месца крыху нездаровае. Я неяк пыталася ў сваіх калег: кім бы вы былі, каб Беларусь не была рэпрэсіўнай. Хтосьці застаўся б праваабаронцам: праваабаронцы заўсёды ёсць у дэмакратычных краінах. Некаторыя працавалі б па спецыяльнасці: юрыстамі, нават біёлагамі. У мяне ж заўсёды была мара быць антраполагам, каб запісваць глыбінныя інтэрв’ю з досведам людзей. Тое, чым я займаюся ў падкасце, – гэта працяг маіх мар.

– У цябе ёсць улюбёны выпуск падкаста?

– Мне вельмі падабаюцца выпускі «Антрапалогія Валадаркі», прысвечаныя таму, як жывуць і размаўляюць людзі ў СІЗА на вуліцы Валадарскага. Госцем у тых выпусках быў Алег Граблеўскі – той самы, які ўдзельнічаў у першым выпуску. Потым стаў палітзняволеным. Потым выйшаў, і стаў удзельнікам выпускаў пра антрапалогію валадаркі. Такое вось кола часу.

Чытайце яшчэ:

Вольга Класкоўская: Як тут не параноіць, калі ў ваннай ляжыш, а да цябе ГУБАЗіК урываецца?

«Чарговая спроба адарваць ад аўдыторыі». Чаму на асабістыя старонкі журналістаў у сацсетках сталі чапляць экстрэмісцкі цэтлік?

4 гады калоніі агульнага рэжыму прысудзілі медыяменеджару Канстанціну Залатых