Фактчэкінг у карыстальніцкім (і не толькі) кантэнце: прапануем інструкцыю, як раскрываць фэйкі

Пачнем з азоў: бяром больш за адну крыніцу і не верым хлусам

Самыя даступныя крыніцы інфармацыі ў Беларусі — знаёмыя. Так лічыць супрацоўніца «Нашай Нівы» —  спікер аднаго з варкшопаў. Калі неабходных людзей вакол няма, то можна пайсці больш складаным спосабам: спачатку выйсці на чалавека ў эміграцыі, які калісьці працаваў на прадпрыемстве ці меў дачыненне да нейкага горада. «Тады мы шукаем праз яго знаёмых», — кажа яна.

Чаты, каментары, абмеркаванні ў сацыяльных сетках таксама дапамагаюць медыйшчыкам пачуць новыя гісторыі, пацвердзіць свае здагадкі і выбраць тэмы для распрацоўкі. Пры гэтым інфармацыю не заўсёды проста праверыць. І найскладаней гэта, калі крыніцай з’яўляецца ананімны чытач. Калі рэдакцыя атрымала інфармацыю ад ананімнага чытача, то «Наша Ніва» раіць звярнуць увагу:

• На эмацыйнасць чалавека. Ці можна сказаць, што ён пераследуе не толькі тыя мэты, пра якія паведамляе.

• Калі ёсць магчымасць, то вывучыць сацсеткі асобы, у самых важных выпадках — запытаць інфармацыю з баз дадзеных (у гэтым дапамагаюць Байпол і «Кіберпартызаны»).

• Абмеркаваць з калегамі: начытанасць і кругагляд даюць лепшае разуменне сітуацыі і асобы яе ўдзельніка.

• І апошняя парада — не давяраць тым, хто раней хлусіў.

Таксама важна крытычна ставіцца да перадруку чужых гісторый, бо памылку можа зрабіць іншая рэдакцыя, падрэслівае супрацоўніца «Нашай Нівы»: так было з гісторыяй «былога спецназаўца», які хлусіў наконт сваёй біяграфіі.

Здараецца, што рэдакцыю дэзінфармуюць наўмысна. Адзін з вядомых сярод медыйшчыкаў персанажаў  Яўгені Какойта. Гэтая асоба закідвае фэйкі медыям, часам адгукаецца на абвесткі пошуку герояў. Яго гісторыі навучыліся выяўляць, але бывалі і праколы:

«Мы шукалі на месцах інфармацыю пра палітычныя звальненні. Прыляцеў каментар ад нібыта супрацоўніка, які [для пацверджання сваёй гісторыі] выкарыстаў здымак [фатографа Васіля] Сямашкі, а не свой», — кажа супрацоўніца рэдакцыі. Здымак фатографа не пазналі ў час. Суразмоўца дадае: падчас інтэрв’ю былі нестыкоўкі, праз якія гісторыю таксама маглі б не апублікаваць — але іх не заўважылі ў час, бо яны не ўвайшлі ў фінальную версію інтэрв’ю.

Улічыўшы гэты і папярэдні вопыт, журналісты «Нашай нівы»:

• часцей шукаюць людзей самі, чым даюць абвестку праз сацсеткі рэдакцыі;

• верыфікуць герояў праз відэа;

• правяраць іх інфармацыю праз іншыя крыніцы;

• сочаць за логікай аповеду, і калі ёсць сумневы з гэтай ці іншай нагоды — адмаўляюцца ад публікацыі.

Апроч карыстальніцкага кантэнту, асцярожнасці патрабуюць некалькі іншых катэгорый інфармацыі, тлумачыць супрацоўніца «Нашай Нівы».

- Вірусныя гісторыі. Яны звычайна суправаждаюцца эмацыйнай афарбоўкай, праз якую больш складана неперадузята ўбачыць факты.

- Навіны пра чыноўнікаў высокага рангу. Да такой інфармацыі мае дасяг вельмі абмежаванае кола людзей, і таму складана знайсці пацведжанне ці абвяржэнне.

- Заявы прапаганды.

Крок наступны: як правяраць прапаганду?

У прапагандзе можна знайсці не толькі маніпуляцыі лічбамі і фактамі, але і наўпроставы падман, тлумачыць рэдактарка з фактчэкінгавага праекта Week­ly Top Fake «Беларускага расследніцкага цэнтра»​ Алена.

«Мы намагаемся выбіраць [для перадач] адкрытую хлусню. Перабольшанне ў два разы — мала, лепш у тры разы, як у Лукашэнкі, а яшчэ лепш у пять-дзесяць», — кажа яна. Напрыклад, у адным з апошніх выпускаў WTF прыводзяцца заніжаныя ў пяць разоў лічбы па колькасці людзей з ВІЧ-інфекцыяй у Беларусі.

Як пазнаць фэйк і абвергнуць яго?

- Брацца за дзіўныя факты. Пасля правяраць іх праз пошук у сеціве, калі гаворка пра іншую краіну — шукаць на яе мове.

- Звяртаць увагу на спікера. «Ёсць прапагандысты, асцярожныя ў сваіх выказваннях, напрыклад, да Мукавозчыка складана падкапацца. А вось Эйсмант, Азаронак не сочаць за фактамі», — дзеліцца вопытам рэдактарка.

- Улічваць факты, а не эмоцыі ці меркаванні. А таксама шукаць некалькі крыніц інфармацыі і ўлічваць, што каментар-абвяржэнне ад зацікаўленага боку не можа лічыцца доказам.

«Беларускія ўлады кажуць, што літоўскім дзяржслужбоўцам пагражае звальненне за паездку ў Беларусь ці [за іх] палітычныя погляды. Калі мы напішам у Літву, то словы літоўскіх уладаў у адказ [на словы беларускіх] не будзе доказам», — кажа Алена.

Дарэчы, як абвергла гэты фэйк літоўская рускамоўная рэдакцыя Delfi? У публікацыі яна піша, што журналісты праверылі СМІ і сайт інспекцыі працы і не знайшлі пацверджання звальненняў.

- Выбіраць надзейныя крыніцы для праверкі.

Алена нагадала, што Вікіпедыю нельга лічыць за крыніцу інфармацыі. Лічбы трэба правяраць у статыстычных зборніках ці ў першакрыніцах, напрыклад, на афіцыйных сайтах устаноў і арганізацый. Цытаты з дакумента адшукаць у арыгінале, нават калі ён займае сотню старонак і напісаны на англійскай мове. Для фота і відэа трэба знайсці першакрыніцы, у іх правярыць дату, ці быў адрэдагаваны матэрыял і да якіх падзей насамрэч адносіцца.

Бонус. Як выкарыстоўваць мапы і пашыраны пошук у Twitter

Шукаць фота можна праз Google Lens ці Яндэкс (ён значна лепш шукае па расійскіх сацыяльных сетках). Але калі вы не знаходзіце першакрыніцу таго, што лічыце фотафэйкам? У такім разе фота можа быць паказана люстэркава, як гэта здарылася з зыходнікам выявы, дзе нібыта ўкраінскі вайсковец цалуе сцяг ЗША. Насамрэч здымак зроблены ў 2010 годзе ў Таджыкістане.

Такі прыём часта выкарыстоўваюць прапагандысты, тлумачыць Вольга Юркова з украінскага фактчэкінгавага праекта StopFake.org. Хутка павярнуць выяву ў патрэбны бок можна праз сэрвіс Resize Pix­el.

Вольга Юркова дадае: папулярны спосаб стварыць непраўдзівае відэа — перакрыць гук музыкай і пагоршыць якасць малюнка. Аналіз відэа можна зрабіць з дапамогай плагіна InVid для Fire­fox (тут інструкцыя ад Stop­Fake). Часам папярэдне відэа трэба спампаваць, што можна зрабіць праз сэрвіс savefrom.net.

Далей у InVid можна выкарыстаць функцыі:

• Mag­ni­fi­er, каб павялічыць і разглядзець асобныя фрагменты выявы, напрыклад, назвы вуліц ці іншыя подпісы, адметныя аб’екты, назвы крам.

• Foren­sic, якая дазваляе паглядзець метададзеныя відэа.

• Search — раздзел, дзе сярод функцый ёсць пашыраны пошук па Twit­ter, а таксама па базах англамоўных фактчэкінгавых сайтаў.

Дарэчы, пашыраны пошук у Twit­ter таксама дапамагае знайсці пасты з фота ці відэа па розных крытэрах, а разам убачыць, хто з якімі подпісамі іх публікаваў. 

Што тычыцца аналізу доўгатэрміновых працэсаў, то яго можна рабіць з дапамогай спадарожнікавых фота з Google Earth (ёсць анлайн версія з абмежаваным функцыяналам і дэкстопная з больш поўным). Сэрвіс дазваляе паглядзець здымкі аднаго і таго ж месца за розныя гады.

Падобным чынам можна выкарыстоўваць Google Street View, толькі для аналізу выгляду канкрэтных вуліц і месцаў. Так, напрыклад, зрабілі ў Stop­Fake, каб абвергнуць інфармацыю пра тое, што аўтобусны прыпынак ва Украіне абстралялі свае ж вайскоўцы.

«Гэта была не вельмі простая праца, бо трэба шмат мець на ўвазе. Аналіз драбнічак інфармацыі і аб’яднанне іх у адну карціну можа заняць некалькі гадзін ці нават дзень», — кажа Вольга Юркова.

Яна падагульняе: для выкрыцця многіх фэйкаў дастаткова лагічнага мыслення плюс патрэбных інструментаў, і толькі для часткі — адмысловыя веды ці доступ да адмысловай інфармацыі.

Чытайце яшчэ: 

Прасоўваць кантэнт праз Tinder і білборды. Журналісты Беластока абмеркавалі, як дагрукацца да аўдыторыі ў Беларусі

Соцсети «на максималках»: советы по распространению материалов и вовлечению аудитории

Ціхае рэха трагічнай рэчаіснасці. Што не так у Вялікабрытаніі, Галандыі і Швейцарыі з медыятэкстамі пра Беларусь?