Фактчэкінг у эпоху фэйкаў. Памятка, як журналісту не стаць ахвярай маніпуляцый
Што такое фэйк і чым ён адрозніваецца ад маніпуляцыі? Якія лічбавыя інструменты можна выкарыстоўваць для праверкі фактаў? На гэтыя і многія іншыя пытанні адказвалі медыяэксперты падчас анлайн-курса «Фактчэкінг, праверка інфармацыі сучаснымі метадамі, спосабы пазбегнуць маніпуляцый у СМІ», які ў студзені 2023 года ладзіла Беларуская асацыяцыя журналістаў. Прапануем вам памятку з гэтага курса-інтэнсіву.
Што такое фэйк?
Фэйк — гэта адна з самых распаўсюджаных форм дэзінфармацыі ў СМІ. Для раскрыцця большасці фэйкаў дастаткова логікі і базавай праверкі інфармацыі.
Фэйкам называюць наўмыснае скажэнне ці прыхоўванне фактаў, падман, з дапамогай якога ствараецца іншая рэальнасць.
Напрыклад, навіна пра тое, што на барахлоцы ва Украіне можна набыць плюшавага Гітлера распаўсюдзілася ў 2018 годзе і апынулася фэйкам: цацка прадавалася не ва Украіне. Журналісты даведаліся пра гэта, знайшоўшы абвесткі на расейскім сайце абвестак.
Мэта тых, хто карыстаецца фэйкамі — стварыць у спажывальнікаў інфармацыі пэўнае ўражанне аб бягучых навінах, сфармаваць стаўленне да з’яў ці сацыяльных груп і г. д. Небяспека фэйкаў у тым, што яны маюць накапляльны эфект: чым больш чалавек спажывае фальшывых навін, тым мацней ён дэзарыентаваны.
Што такое маніпуляцыя?
Маніпуляцыя — гэта свядомае скажэнне інфармацыі для фармавання ў людзей пэўнага стаўлення да той ці іншай праблемы, асобы ці з’явы. Маніпуляцыі адбываюцца праз прадастаўленне няпоўнай інфармацыі, утойванне аднаго з аспектаў, змяшчэнне акцэнтаў, вырыванне з кантэксту.
Журналіст не мусіць наўмысна ствараць фэйкі, але можа памылкова дапусціць маніпуляцыю. Як гэтага пазбегнуць?
-
Быць дакладным.
Правяраць і пераправяраць інфармацыю, тэрміны, пазбягаць працы па памяці і ўжываць дакладныя цытаты. Правяраць выявы на фота, напрыклад, што знятая менавіта тая асоба, пра якую гаворка, а не цёзка ці нехта падобны тварам.
-
Аддзяляць меркаванні ад фактаў.
Не пісаць гіпотэзы, пазбягаць займеннікаў: ніколі, ніхто, кожны, усе, заўсёды і падобных.
-
Даваць поўную інфармацыю.
Перадаваць кантэкст, пры гэтым пазбягаючы лішніх фактаў.
-
Памятаць пра баланс меркаванняў.
Даваць пазіцыю ўсіх бакоў, прычым другі бок мусіць казаць пра сябе сам (а не прадстаўляць яго вуснамі апанента).
Як не купіцца на фэйк?
Адказ — сачыць за тым, каб кожнае меркаванне і факт былі пацверджаныя — праводзіць фактчэкінг. Напрыклад, калі трэба напісаць імя чыноўніка, то добрая крыніца інфармацыі — сайт дзяржаўнай установы, дзе ён працуе. Калі адбылася сустрэча двух прэзідэнтаў — сайты абодвух з іх.
У фактчэкінгу дапамагаюць сайты арганізацый і кампаній, пацверджаннем фактаў могуць служыць фота і відэа, аўдыя, дакументы (у тым ліку выпіскі з баз дадзеных), скрыншоты, праверка асобаў людзей і г. д. Інфармацыя на Вікіпедыі, дарэчы, не з’яўляецца фактам, яе таксама трэба правяраць.
Умоўна можна вылучыць два алгарытмы праверкі фактаў. Калі трэба праверыць інфармацыю хутка, то ёсць просты варыянт:
-
Паглядзець, ці распаўсюджваюць навіну сур’ёзныя медыі. Варта вызначыць 3–5 асноўных, з якімі вы звяраецеся, калі не правяраеце факт самастойна.
Ускосныя прыкметы недакладнай інфармацыі — дрэнная якасць фота, адсутнасць крыніцы інфармацыі, эмацыйны тэкст, мала падрабязнасцяў (няма адказаў на пытанні: хто? што? дзе? калі? як?).
Другі варыянт больш складаны:
Цалкам прачытаць ці паглядзець паведамленне. Знайсці першакрыніцу і зразумець, ці надзейная яна (ананімная, медыя, афіцыйны орган, іншае).
-
Праверыць, ці працуе спасылка на першакрыніцу і ці ёсць па ёй патрэбная інфармацыя.
-
Праверыць імя і біяграфію аўтара, эксперта — хто гэта, ці адпавядае яго статус у СМІ рэальнаму вопыту, ці мае асоба ангажаванасць у чыйсці бок. Заўсёды скептычна ставіцца да выказванняў палітыкаў, нават калі палітык вам сімпатычны.
-
Праверыць дату публікацыі (яна можа быць перадрукаванай са старой публікацыі, асабліва гэта тычыцца эмацыйных паведамленняў).
-
Праверыць фота, відэа, дакументы.
Калі дакументы «злілі» — можна паглядзець, які зыходны нумар у дакумента, і нават запытаць, ці быў такі ў арганізацыі, паглядзець, ці супадае форма дакумента з формай у арганізацыі і г. д. Калі гэта дакумент-справаздача з вялікай колькасцю лічбаў — можна праверыць некалькі з іх выбарачна і зрабіць выснову аб праўдзівасці.
Фота і відэа можна правяраць з дапамогай адмысловых інструментаў, якія апісаныя ніжэй.
Як праверыць праўдзівасць фота і відэа?
Каб вызначыць, ці праўдзівыя фота і відэа, варта шукаць сляды таго, што яны былі змененыя ці зробленыя ў іншы час у іншым месцы. Для гэтага трэба праверыць, дзе, калі і хто іх выклаў. Калі першакрыніца ў сацыяльных сетках — прачытаць каментары да допісу. Звярнуць увагу на дэталі (назвы вуліц) і зверыць іх з Google street view. Праверыць яго, пашукаўшы ў сеціве па ключавых словах. Уважліва пачытаць дадзеныя пра файл (метададзеныя).
Якія інструменты дапамогуць?
-
Пошук па малюнку ў Google, Yandex ці іншых сістэмах.
Пошук можна правесці, звяраючы вашае фота з астатнімі (ці ёсць адрозненні); параўноўваючы подпісы пад фота, дату публікацыі і г. д. Каб пошук праходзіў больш дакладна, з фота лепш абрэзаць любыя лагатыпы і вадзяныя знакі.
Можна шукаць па цэлым малюнку ці яго фрагменце. У Google можна клікнуць “знайсці крыніцу выявы”, там можна камбінаваць ключавыя словы. Але Yandex затое шукае ў тым ліку па “Вконтакте”.
-
TinEye дазваляе храналагічна выбудаваць вынікі пошуку: ёсць сартыроўка па даце, ступені рэдагавання, па памеры (арыгінал звычайна найбольшы па памеры).
-
FotoForensics паказвае кантрастным колерам месцы на фота, якія маглі быць адрэдагаваныя.
-
InVid — інструмент для праверкі відэа і фота. Гэта плагін для браўзераў, шукае ў сеціве, асобна ў сацсетках і па базах фактчэкінгу (пераважна для англамоўнай інфармацыі). Можна атрымаць бясплатны доступ для Advanced версіі, звязаўшыся з камандай.
-
Pic2map — інструмент для пошуку метададзеных: дзе і калі зроблена фота, калі ёсць геалакацыя, калі было апрацавана, то якімі праграмамі.
Метададзеныя часта захоўваюцца пасля публікацыі фота ў сацыяльных сетках, але ў скрыншотах метададзеных няма.
-
Сэрвіс Deepfake-o-meter дазваляе вызначыць відэа, сінтэзаваныя штучным інтэлектам.
Апроч таго, падобнае відэа можна пазнаць па ценях, якія падаюць ненатуральна; рухі, мірганне чалавека запаволеныя, пазбаўленыя рэзкасці. Гэта можна ўбачыць, гледзячы відэа пакадрава.
Спіс крыніц з эканамічнай інфармацыяй
Калі вы працуеце з інфармацыяй пра бізнес і палітыку, то варта валодаць базавымі ведамі пра краіну, уключна пра колькасць насельніцтва, памер ВУП — так вы зможаце пазнаць непраўдзівую інфармацыю вельмі хутка.
Для фактчэкінгу эканамічнай інфармацыі пра кампаніі і дзяржавы можна выкарыстаць наступныя інструменты:
-
Legat.by — анлайн-сістэма праверкі кампаній Беларусі, Расіі, Украіны, Казахстана, Малдовы, Кыргызстана, Узбекістана.
Часткова там можна знайсці справаздачы кампаній. Некаторыя таксама друкуюць іх у адкрытым доступе.
Таксама можна карыстацца міжнароднымі крыніцамі, у частцы з іх ёсць звесткі і пра Беларусь:
-
База дадзеных ААН пра глабальны гандаль са штогадовай і штомесячнай статыстыкай.
-
Еўрастат — статыстычная служба з дадзенымі па краінах-удзельніцах ЕС.
-
OpenCorporates — вэб-сайт з дадзенымі аб карпарацыях па ўсім свеце, узятымі з дзяржаўных сайтаў. Можна даведацца, ці існуе кампанія, ці дзейнічае, які адрас і г. д.
-
Адкрыты рэестр кампаній з Вялікабрытаніі са справаздачамі.
-
Адкрыты рэестр Аўстрыі.
-
База дадзеных журналісцкай расследніцкай арганізацыі OCCRP па розных краінах (адкрытая).
-
Іх жа база дадзеных, каб адсочваць грашовыя плыні дзяржаў, кампаній і асобных людзей (з абмежаваным доступам, заяўку на доступ запаўняць тут).
-
База дадзеных журналістаў-расследавальнікаў з ICIG утрымлівае дакументы зліваў пра афшоры, такіх як Архіў Пандоры (Pandora Papers) і іншых.
Іншыя інструменты
Who.is — сэрвіс, які дазваляе даведацца, як даўно з’явіўся сайт і хто яго ўладальнік.
Wayback Machine — бясплатны архіў інтэрнэта, сярод іншага дае магчымасць праглядзець старонкі, якія былі змененыя ці выдаленыя, часам нават дазваляе спампаваць выдаленыя файлы з гэтых старонак.
Чытайце яшчэ:
«Суразмоўца медыя павінен разумець рызыку». Дыскусія пра экстрэмізм і этыку
«Пра людзей, якія змагаліся за волю»: бэкстэйдж са здымак кліпа Кацярыны Ваданосавай
Вечар памяці Аляксея Стрэльнікава ў музеі Вольнай Беларусі