БАЖ: Модель освещения выборов в государственных СМИ нацелена на дистанцирование избирателей от участия в избирательном процессе

1. Уводзіны

Бюлетэнь падсумоўвае вынікі трэцяга этапу маніторынгу (з 15 жніўня па 6 верасня 2016 г.). У гэты перыяд зарэгістраваныя кандыдаты ў дэпутаты праводзілі агітацыйную кампанію.

2. Падсумаванне вынікаў

Гэты этап не выявіў нейкіх істотных зменаў у традыцыйнай мадэлі асвятлення выбарчай кампаніі ў дзяржаўных медыя, асноўныя рысы якой можна апісаць наступным чынам:

• дамінантнымі суб’ектамі выбарчага працэсу заставаліся Цэнтральная і іншыя выбарчыя камісіі. Прадстаўнікі гэтых камісій (найчасцей старшыні) мелі найбольшы эфірны час параўнальна з усімі другімі персаніфікаванымі суб’ектамі маніторынгу. Да таго ж дзяржаўныя медыя рэпрэзентавалі гэтыя камісіі як найбольш кампетэнтныя крыніцы інфармацыі стасоўна выбарчага працэсу;
• нягледзячы на тое, што дэпутаты атрымалі магчымасць звярнуцца да выбаршчыкаў на тэлебачанні і па радыё, увага да гэтых зваротаў аднак ніяк не акцэнтавалася. Тэлевізійныя праграмы падавалі іх выступы пад назвай “Выбары 2016” альбо “Выступления кандидатов в депутаты Палаты представителей Национального собрания Республики Беларусь шестого созыва”. Канкрэтныя прозвішчы кандыдатаў, а таксама дакладны час выступу кожнага з іх не ўказваліся;
• інфармацыйныя сайты дзяржаўных медыя таксама не падавалі канкрэтнай інфармацыі пра дзень і час выступаў кандыдатаў па ТБ і на радыё;
• як і падчас папярэдніх этапаў маніторынгу, у навінавых праграмах пераважала дэперсаніфікаваная манера рэпрэзентацыі кандыдатаў ў дэпутаты. Што праўда, зрэдчас дзяржаўныя медыя стваралі калектыўны партрэт кандыдатаў, падзяляючы іх на розныя катэгорыі;
• палітычныя партыі, якія ўдзельнічаюць у выбарах, па-ранейшаму заставаліся ў цені;
• дыскусіі з выбаршчыкамі адсутнічалі. Апошнія, як правіла, былі рэпрэзентаваныя дэперсаніфікавана;
• на гэтым этапе значна большую увагу дзяржаўныя медыя надалі назіральнікам, як заходнім, так і з краін СНД;
• у манітараваных медыя дамінавала тэхнічная і арганізацыйная інфармацыя пра хаду выбарчага працэсу;
• з завяршэннем летняй алімпіяды не паменшала спартовай інфармацыі, але і не павялічылася істотна доля выбарчай тэматыкі;
• на гэтым этапе маніторынгу недзяржаўныя медыя больш разнастайна адлюстроўвалі выбарчы працэс і надалі, параўнальна з дзяржаўнымі медыя, значную ўвагу кандыдатам і палітычным партыям, што ўдзельнічаюць у выбарах.

3. Асноўныя факты

Дзяржаўныя медыя

Разам з абласнымі камісіямі (АК), Цэнтральная камісія Рэспублікі Беларусь па выбарах і правядзенні рэспубліканскіх рэферэндумаў (ЦВК) захавала сваё лідзіруючае месца: у праграме “Панарама” — 16 % часу, у праграме “Наши новости” ОНТ — 18 %  параўнальна з усімі астатнімі суб’ектамі маніторынгу. У рэгіянальных тэлепраграмах (“Навіны. Гомель” і “Навіны Рэгіён” — ТРК “Магілёў”) лідарамі кампаніі з’яўляліся абласныя камісіі (31 і 25 % часу параўнальна з усімі астатнімі суб’ектамі выбарчага працэсу). А ў прэзідэнцкай газеце “Беларусь сегодня” толькі такі суб’ект як “неперсаніфікаваны кандыдат” атрымаў плошчы крыху больш за ЦВК, абласныя (АК) і ўчастковыя камісіі (УК): 29.4 і 29.2 % адпаведна.

Як і ў папярэднія этапы маніторынгу, дзейнасць выбарчых камісій пераважна ацэньвалася пазітыўна. Напрыклад, прадстаўнік назіральнай місіі краін СНД сп. Ташыбаеў сказаў: “… мы бы хотели отметить хорошую подготовку руководителей округовых избирательных комиссий, профессиональный подход со стороны председателей участковых комиссий…” (“Радыёфакт” — 02.08.16). У той жа праграме, але пазней, назіральнік місіі СНД Юры Андрэеў адзначыў, — паводле словаў журналіста, — і прафесійны ўзровень складу выбарчых камісій” (“Радыёфакт” — 24.08.16).

Спн. Ярмошына выказала наступнае меркаванне: “Я думаю мы проводим выборы все совершеннее, они становятся все цивилизованнее” (“Панарама”, “Беларусь 1” — 23.08.2016). А старшыня ўчастковай камісіі № 2 г. Барысава сп. Даргель адзначыў урачысты характар гэтай кампаніі: ”сами выборы проходят у нас замечательно, так что это праздник” (“Радыёфакт” — 01.09.16).

На гэтым этапе зарэгістраваныя кандыдаты атрымалі магчымасць выступіць у эфіры дзяржаўных электронных медыя — тэлеканалаў «Беларусь 3», СТВ, мясцовых радыё, а таксама бясплатна надрукаваць свае праграмы ў вызначаных ЦВК дзяржаўных газетах. Трансляцыя выступаў кандыдатаў па ТБ адбывалася з 19.00 да 20.00, а па радыё — з 07.00 да 08.00 і прыпадала на працоўныя дні.

У праграме перадач тэлеканала “Беларусь 3” гэты эфір пазначаны як «Выбары-2016». Цікава, што пад агульнай назвай трансляваліся не толькі выступы кандыдатаў, але і дэбаты. Да таго ж праграма не паведамляла, што мае адбыцца ў перадачы і хто ў ёй бярэ ўдзел.

Што праўда, у праграме перадач канала СТВ звароты кандыдатаў ужо вылучаныя асобна — “Выступления кандидатов в депутаты Палаты представителей Национального собрания Республики Беларусь шестого созыва”. Але прозвішчы кандыдатаў, што будуць прамаўляць, а таксама дакладны час іх выступаў таксама адсутнічаюць. Разам з тым у праграме ёсць і “Выборы 2016”, дзе непрыкметна пазначана “Дебаты”. Гэта своеасаблівая інфаграфіка, як і сама назва (пад гэтай назвай на тэлеканале “Беларусь 3” адбываюцца выступы кандыдатаў) ніяк не спрыяе бесперашкоднаму ўспрыняццю інфармацыі.

У той час як надрукаваныя ў газетах тэлепраграмы не канкрэтызуюць хто і калі будзе выступаць ці ўдзельнічаць у дэбатах, назвы кінафільмаў і серыялаў не толькі падаюцца вялікімі і тлустымі літарамі, але і суправаджаюцца анатацыямі, у якіх фігуруюць віртуальныя прозвішчы галоўных герояў. Напрыклад, ТБ праграма канала “Беларусь 2” рэпрэзентуе “ДЕТЕКТИВ «ОБМАНИ МЕНЯ‑2» наступным чынам: “Убойный отдел ГУВД. Самые громкие… дела достаются… капитанам Филлипову, Лернеру, Ильинскому и старшему лейтенанту Стрельниковой». (“Беларусь 2”, 29.08.16).

Нарэшце, трэба адзначыць, што ні самі каналы, ні шырока рэкламаваны дзяржаўнымі медыя інфармацыйны партал “Выборы 2016”( http://vybory2016.by/), ні спецпраект БЕЛТА “Парламентские выборы 2016” (http://parlament2016.belta.by/), ні сайт Белтэлерадыёкампаніі (http://www.tvr.by/) не падавалі інфармацыю пра выступы і дэбаты (дзень, час і канкрэтныя прозвішчы кандыдатаў). Да таго ж, сайт Белтэлерадыёкампаніі не выклаў ніводзін з выступаў. Тым самым ён пазбавіў магчымасці пазнаёміцца са зместам праграм сваіх кандыдатаў тых выбарцаў, якія не змаглі паглядзець трансляцыю ў вызначаны час.

Гэткім чынам, адсутнасць хоць якога сур’ёзнага анансавання ў медыя выступаў і дэбатаў кандыдатаў, а таксама канкрэтнай інфармацыі, хто і калі будзе прамаўляць, ёсць фактычна працягам агульнай тэндэнцыі дэперсаніфікаванай рэпрэзентацыі галоўных дзейных асобаў выбарчай кампаніі ў дзяржаўных медыя. Выкарыстанне абстрактнай назвы “Выборы 2016”, пад якой тэлеканал “Беларусь 3” дэманстраваў таксама і расійска-савецкія дакументальныя фільмы (напрыклад, фільм пра стварэнне савецкага аўтамабіля “ЗИЛ” цягам 40 хвілін — 29.08.16) дэзарыентуе выбаршчыкаў і пазбаўляе іх магчымасці азнаёміцца з праграмамі сваіх кандыдатаў.

Затое ў манітараваных медыя не бракавала розных экспертных выказванняў і прыхаваных падказак ‚за каго галасаваць. У праграме “Главный эфир” (21.08.16) старшыня Белтэлерадыёкампаніі сп. Давыдзька, пазнаёміўшыся з выступамі кандыдатаў, падзяліў апошніх на тры групы: “Первая группа — это такие, знаете, состоявшиеся, опытные люди: директора школ, предприятий, производств. Они уверены в себе. Они, как правило, хорошо подготовились к выступлению, знают, что делают, зачем идут в парламент. И умеют держаться перед камерой.

Вторая группа, категория людей, — это, грубо говоря, партия сказала: «надо», значит, я ответил: «есть». То есть, они не сильно, возможно, верят там в победу, но в мере своих способностей пытаются сделать узнаваемым свой бренд, ну, и себя, и партию.

И третий вот самый интересный, как мне кажется, такой вот приход новых людей в нашу избирательную историю, вообще, да. Это вот такие кандидаты «на авось». За ними нет никакого опыта, они идут на выборы, не зная «зачем», не умея, собственно говоря, себя подать и часто несут околесицу».

Другі ўдзельнік дыскусіі, галоўны рэдактар дзяржаўнай газеты «Звязда» сп. Карлюкевіч, дапоўніў прапанаваную класіфікацыю: «Мне здаецца, яшчэ ёсць такая катэгорыя вельмі вядомых асоб… у інфармацыйнай прасторы…  Іх праграмы скіраваны на, ну, папярэдне ўжо плануемыя ў сваім уяўленні, што людзі ведаюць, што гэта будуць аўтары гэтых праграм выключна крытыкаваць, выключна выстаўляць пэўныя лозунгі,  вось, і дастаткова, ну лозунгі без глебы».

А галоўны рэдактар газеты «Беларусь сегодня» сп. Якубовіч выказаў меркаванне, што адказныя кандыдаты ў дэпутаты «должны… риторику сменить и говорить так, что «я помогу власти вот в вопросе парковок, если я стану кандидатом в депутаты, я помогу власти навести порядок в микрорайоне по таким, по таким вопросам…». Прапанова, як можна бачыць, моцна абмяжоўвае заканадаўчы статус будучых дэпутатаў, а, да таго ж, ставіць пад сумнеў неабходнасць падзелу ўлады ў нашай краіне.

З пачаткам агітацыі доля часу, прысвечаная кандыдатам у манітараваных праграмах не павялічылася. Да таго ж, як і раней, гэта была агульная і дэперсаніфікаваная інфармацыя, што выяўляла іх калектыўны вобраз , прыналежнасць/непрыналежнаць да палітычных партый, сацыяльны склад ці колькасць прэтэндэнтаў на адно месца ў парламенце. На партале www.belta.by, да прыкладу, доля плошчы адведзеная суб’екту “неперсаніфікаваны кандыдат”складала ў гэты перыяд 26 % параўнальна з усімі іншымі суб’ектамі маніторынгу.

Палітычныя партыі былі рэпрэзентаваныя альбо ў выглядзе неперсаніфікаванага актара “палітычныя партыі”(у межах 1 % часу ў “Радыёфакце “і “Наши новости” ОНТ), альбо толькі ўзгадваліся (на партале www.belta.by яны мелі ад 0,01 да 0,06 % плошчы параўнальна з усімі іншымі суб’ектамі маніторынгу).

Назіральнікі, як заходнія, так і з краін СНД, атрымалі ў гэты перыяд дастаткова шмат увагі ( у межах 10 % часу ці крыху болей). І былі рэпрэзентаваныя пераважна нейтральна альбо станоўча. Увага да беларускіх назіральнікаў, хоць і была меншай, аднак таксама выказвалася.

Манітараваныя навінавыя праграмы працягвалі даволі шырока асвятляць спартовыя падзеі. Але і з завяршэннем алімпіяды суадносіны тэм “Спорт” і “Выбары” істотна не змяніліся. У папярэдні перыяд (25 ліпеня — 14 жніўня) праграма “Панарама” падавала іх у суадносінах 35 % і 2,2 %, праграма «Наши новости» ОНТ — 16 % і 2,5 %, а праграма “Радыёфакт” — 10,5 % і 3,5 %. У прэзентаваны перыяд лічбы былі наступныя: праграма “Панарама” — 30 % і 2,9 %, праграма «Наши новости» ОНТ — амаль 19 % і 1,1 % і праграма “Радыёфакт” —  амаль 13 % і 6 %.

Недзяржаўныя медыя

У папярэднім бюлетэні мы адзначалі, што недзяржаўныя медыя выкарыстоўвалі іншую мадэль асвятлення выбарчай кампаніі. Перадусім гэта тычыцца інфармацыйнага партала tut.by і газеты “Народная Воля”. Гэтыя рэсурсы імкнуліся мінімізаваць ужыванне абстрактных і дэперсанізаваных паняткаў — такіх як “палітычныя партыі”, “кандыдат”ці “электарат”. Пасля рэгістрацыі кандыдатаў на інтэрнэт-старонках партала tut.by з’явілася дастаткова вялікая колькасць прозвішчаў кандыдатаў і інфармацыі пра іх. Тое ж самае тычыцца і палітычных партый, якія былі ў той ці іншай ступені рэпрэзентаваныя пад сваімі афіцыйнымі назвамі. Партал мае таксама адмысловую перадачу (відэа)  Госць.tut.by, якая ладзіць інтэрв’ю з лідарамі партый, што бяруць удзел у выбарах. На перадачу (працягласцю  35–55 хвілін)  запрашаюцца як апазіцыйныя, так і праўладныя лідары партый (1–3 чалавекі). Вядоўца, як правіла, практыкуе крытычны погляд што да праграмаў палітычных партый і іх кандыдатаў.

На гэтым этапе маніторынгу рэгіянальныя недзяржаўныя газеты (“Intex-press” і “Газета Слонімская”) выявілі значна большую ўвагу да выбарчай кампаніі і таксама рэпрэзентавалі канкрэтных кандыдатаў, трымаючыся нейтральнай пазіцыі.

У нейтральным тоне пісала пра выбарчую кампанію ды некаторых кандыдатаў і газета  “Комсомольская правда в Беларуси” (“таўстушка”), а таксама яна ўзгадвала некаторыя палітычныя партыі, што бяруць удзел у выбарах.

Высновы

Мадэль асвятлення выбарчай кампаніі, якую выкарыстоўваюць дзяржаўныя медыя, не прадугледжвае шырокай заангажаванасці выбаршчыкаў у агітацыйную кампанію. Пра гэта сведчаць як неперсаніфікаваная манера рэпрэзентацыі кандыдатаў, так і адсутнасць хоць якога сур’ёзнага інфармавання пра іх выступы напярэдадні ці падчас агітацыйнай кампаніі.

Акцэнтаванне ўвагі на арганізацыйных і тэхнічных праблемах, а таксама дэперсаніфікацыя галоўных дзеючых асобаў,  дыстанцуе ад іх выбаршчыкаў і не садзейнічае заангажаванасці апошніх у выбарчы працэс.

Маргіналізацыя палітычных партый, перадусім апазіцыйных, і пазбаўленне іх “голасу”— яшчэ адзін заўважны элемент арганізацыі “ціхіх выбараў”.

Адсутнасць у дзяржаўных медыя хоць якога абмеркавання з боку выбаршчыкаў і экспертаў платформ палітычных партый і праграм кандыдатаў дэпалітызуе выбарчы працэс, пазбаўляе яго сапраўднай канкурэнцыі і тым самым перашкаджае развіццю палітычнай сістэмы беларускага грамадства.

У адрозненне ад дзяржаўных, недзяржаўныя медыя маюць больш канструктыўную візію асвятлення выбарчай кампаніі, аднак іх ўплыў не настолькі моцны, каб нейкім чынам змяніць яе хаду.