З Беларусі да Швейцарыі: светлагорская журналістка Алена Прыходзька пра ўцёкі з радзімы і жыццё ў новай краіне

Журналістка Алена Прыходзька з сям’ёй перажылі двайное ўцякацтва: спачатку шукалі паратунку ад палітычнага пераследу ва Украіне, але пасля пачатку вайны давялося з’язджаць і адтуль. Лёс закінуў у нязвыклую для беларусаў Швейцарыю. «Штодзень» паразмаўляў з ёй пра гэты шлях і тое, што дапамагло справіцца з выпрабаваннямі.

Алена Прыходзька. Усе фота — з асабістага архіву гераіні

Як атрымалася, што давялося з’язджаць з Беларусі?

Я жыла ў Светлагорску і працавала там у прыватнай медыякампаніі «Ранак», была рэдактарам радыё, апошнія два гады медыяменеджарам. У 2020 годзе я прыняла актыўны ўдзел ва ўсіх палітычных працэсах. Я стала каардынатарам збору подпісаў па Светлагорскім раёне ад штаба Віктара Бабарыкі, потым удзельнічала ў кампаніі назірання разам з ініцыятывай «Чэсныя людзі».

У родным горадзе я была досыць вядомым чалавекам, таму і хадзіла па людзях, подпісы збірала, агітавала. Усё гэта было досыць публічна. Плюс, калі пачаліся пратэсты, ланцугі – я ва ўсіх гэтых справах таксама прымала ўдзел.

Увосень 2021 года, калі пачаліся затрыманні, на той момант я ўжо звольнілася, і мы пераехалі ў Мінск. Я працягвала працаваць, але менш публічна.

У адзін дзень мне патэлефанаваў нейкі мужчына, прадставіўся следчым і запрасіў на размову ў Галоўнае ўпраўленне Следчага камітэта Мінска. Гэта была пятніца, студзень. Я патэлефанавала мужу, адвакату-сябру. Адвакат кажа: «Я магу, канечне, з табой схадзіць. Але 100% я адтуль выйду, а ты, хутчэй за ўсё, не».

Мы не сталі рызыкаваць, купілі квіток. Я ўзяла самую маленькую дачку з чатырох. Ёй тады было тры гады і паляцела ў Кіеў. Украіна была самае простае і бліжэйшае месца і па грошах, і па ўсяму. Мы шмат гадоў сябруем з украінцамі, паўсюдна ёсць блізкія добрыя сябры. Мы ім маглі патэлефанаваць, сказаць: «У нас праблемы». А яны ў адказ: «Якія справы, давайце прылятайце».

З дзіцём і без капейкі ў кішэні я паляцела ў Кіеў. Першы месяц у мяне быў стан вельмі разгублены, стрэсавы, нічога не разумела, крыўдна і балюча – усё так адначасова паламалася. Мы вырашылі, што і астатнім трэба з’язджаць, бо было відавочна, куды ідзе. Хаця муж у мяне нідзе не выступаў публічна, у нас была з ім дамоўленасць, калі я ўжо нешта адкрыта раблю, то ён нідзе не свеціцца. Бо дзеці. Каб ён мог бараніць дзяцей і быць з імі.

Ён пачаў закрываць ІП – быў невялікі бізнес па вырабу мэблі – закрываць пытанні, каб не было даўгоў, хвастоў. Старэйшая дачка на той момант у мяне таксама актывісткай была, і па подпісах і ва ўсім. Яна ва Універсітэце культуры на 3 курсе навучалася. Яны вельмі актыўнічалі публічна, пайшлі звальненні, рэпрэсіўныя працэсы. Яна падалася на праграму імя Каліноўскага. У выніку муж адправіў старэйшую дачку ў Польшчу, сабраў усё, што можна было сабраць у «Рэно меган» – дзяцей, ката, рэчы – і паехаў у Кіеў.

На той момант было абмежаванне на выезд з Беларусі. Дакументы зрабіць не атрымалася, таму ён паехаў праз Расію, праз «Тры сястры», праз балоты. Машыну яго гналі асобныя людзі. У кантрабандыстаў было ўсё вельмі цікава: адзін чалавек сядае, гоніць машыну, ты з дзецьмі і катом едзеш па балотах. Ва Украіну заязджалі з тэрыторыі Расіі, пусцілі лёгка.

Так мы апынуліся ў Кіеве, пачалі там новае жыццё. На той момант я ўжо працу сабе знайшла на Радыё «Ўнэт», пашанцавала. Пачала працаваць, дзеці ў школу пайшлі, у садок. Таксама я дапамагала ў легалізацыі беларусам, бо сама прайшла гэты шлях. Украіна вельмі спецыфічная з легалізацыяй краіна. Акурат на той час пачалі заязджаць беларускія журналісты цэлымі рэдакцыямі. Кам’юніці журналісцкае стварылася, Барыс Гарэцкі менеджарыў гэтыя працэсы.

Там вас і заспела вайна?

Так, потым была вайна. Прадчуванне гэтага было ў паветры. Але з тых, з кім я размаўляла, з экспертамі, у тым ліку па працы, пра тое, што будзе вайна, такая, як яна здарылася, ніхто такога не казаў. Максімум, што, можа, будзе нейкі канфлікт на ўсходзе Украіны.

24 лютага я спала, мяне мая рэдактарка Воля Сямашка пабудзіла. Патэлефанавала: «Ты што спіш? Вайна пачалася». Я ўстаю ў шоку. Мы жылі на Абалоні, а там выбухі, чутны грохат.

Усё ж мы трошкі падрыхтаваліся да такога развіцця падзеяў. Дамовіліся з сябрам, у якога кватэра на захадзе Украіны, што можна будзе ў яго там перасядзець. Спачатку з мужам сабралі дакументы, дзяцей пабудзілі. Я тады перад новым годам маму з Беларусі забрала. Яна была ў цяжкім фізічным стане, дэменцыя, цукровы дыябет. Таму мама была з намі, і ў такім стане, што яна нічога не разумела.

Выехалі мы 26 лютага. Быў хаос, уся Жытомірская траса, вельмі-вельмі шырокая, была забітая машынамі і людзьмі на веласіпедах, пешкам. Усё рухалася ў заходнім напрамку, толькі адна паласа назад. Мы 80 км ад Кіева да Белай Царквы ехалі недзе каля 6–7 гадзінаў. А да Львова дабіраліся 26 гадзінаў. Вельмі цяжкая дарога.

Спыніліся ў Драгобычу ў сяброў. Яны далі нам цудоўную кватэру ў цэнтры. Па прыездзе мы сталі на ўлік у гарадской Ратушы, паспрабавалі запісацца ў тэрабарону з мужам. Адстаялі чаргу, цэлы дзень. А потым нам сказалі: «Ідзіце адсюль. Мы зараз бяром толькі сваіх». Нават тых украінцаў, якія папрыязджалі з іншых рэгіёнаў, іх у асобную чаргу. А нам увогуле адмовілі. Але потым ужо некалькі разоў прасілі, муж дапамагаў грузіць гуманітарку.

Было такое: ты кожны дзень назіраеш, як змяняецца вакол і як штодзень вайна прыходзіць у жыццё людзей, адбываецца яе асэнсаванне. Першы тыдзень горад быў такі, быццам жыццё замерла, людзі па вуліцах ходзяць, але ўсе такія сканцэнтраваныя, не ўсміхаюцца. Ідзеш на рынак да тых бабулечак, а яны: «А што будзе? Ці скончыцца вайна? Вы скажыце, вы журналістка, вы ж, пэўна, ведаеце». Людзі чапляюцца за нейкую надзею.

У краме паліцы кожны дзень усё пусцей і пусцей. У нейкі дзень прыходзіш, а там засталіся кансервы, якія нікому не патрэбныя і трошкі туалетнай паперы. Праз тыдзень у горад прыехала вялікая колькасць людзей, ты разумееш, што гэта не турысты, а такія ж уцекачы як і ты.

Да таго ж атмасфера, няспынныя сігналы сірэнаў. Мы ў цэнтры жылі, літаральна на Ратушнай плошчы, сігналы акурат ішлі з касцёла мясцовага. Дзеці… старэйшая больш спакойна, а маленькая хавалася да нас, казала, што страшна.

Калі палігон бамбанулі пад Львовам, стала зразумела, што няма чаго чакаць. Я разумела, як цяжка ўкраінцам знянацку адарвацца ад усяго. У нас такі ўжо досвед быў, калі ты літаральна за 5–6 гадзінаў прымаеш рашэнне, якое цалкам змяняе тваё жыццё. Ты ўзяў з сабой нейкую маленькую сумачку, што туды накідаў, з гэтым паехаў. Усё жыццё змясцілася ў гэты пакунак. Усё.

Муж хацеў пайсці ваяваць. Яго жорстка маральна каўбасіла, бо сябры нашы блізкія, нават гаспадар той кватэры, у якой мы жылі, ён адразу пайшоў у тэрабарону і ваяваць. Сябры ўсе пайшлі. Ён кажа: «Я так не магу, двойчы здраднікам сябе адчуваю. Адусюль бягу, колькі ўжо можна». Я адказала: «Я ўсё разумею, але я застануся адна на мне трое дзяцей і хворая мама, і коцік. Я афігенны буду, канечне, баец і вырашацель справаў. З якім багажом я еду, як ты нас кінеш. Плюс буду штодзень сядзець і думаць, што з табой. Мы нясём адказнасць за нашых дзяцей, іх трэба вывозіць. Давай паглядзім, як будзе далей».

Якім чынам абралі Швейцарыю?

Мы пачалі ў інтэрнэце глядзець, куды ехаць. Была магчымасць у Польшчу паехаць, там была рэдакцыя, я працягвала працаваць. Але мы паглядзелі, што туды ўсе скіраваліся, мільённая плынь. Паглядзелі, куды можна яшчэ, знайшлі дзесьці ў інтэрнэце, што Швейцарыя будзе прымаць людзей. На той момант, сярэдзіна сакавіка 2022 года, яны толькі стваралі заканадаўчую базу, каб прымаць уцекачоў. Муж знайшоў адвакатку-украінку, яна пачала дапамагаць людзям, што там трэба і як.

Мы з яшчэ адной сям’ёй сяброў-украінцаў – трое дзетак і мама – двума машынамі 14 сакавіка паехалі ў Швейцарыю. Ехалі праз Германію, спыніліся адпачыць на пару дзён, у майго мужа там сястра стрыечная жыве доўгі час. Сябры нашыя там засталіся ў Нямеччыне. А мы вырашылі, а што нам страчваць няма чаго, у нас і так нічога няма. Паспрабуем, прымуць, ок. Калі не, то сястра кажа, што ў Нямеччыне будуць рады, дапамогуць.

У выніку прыехалі ў Цюрых, у цэнтр, яны накіравалі нас на вайсковую базу, якую выдзелілі для ўцекачоў. На гэтай базе мы прабылі 3–5 дзён, потым накіравалі ў Берн, там нас зарэгістравалі. Нам вельмі пашанцавала. Тое, як у нас адбылося, гэта было ўзорна-паказальна.

У Берне ў лагеры мы прабылі толькі 2 содняў, на трэція нас ужо размеркавалі. Мы патрапілі, як самі швейцарцы кажуць, у пярліну Швейцарыі. Тут возера цудоўнае, горы. Нас прыняла швейцарская сям’я, якая нам аддала сваю кватэру. Тут усё новенькае, прыгожанькае, гатовае. Яны ў першы час настолькі нам дапамаглі з усім. Хоць досыць добра працуе сістэма ў гэтым сэнсе, але калі ёсць чалавек, які падтрымлівае, – гэта вельмі важна.

Так мы тут да гэтага часу. Не змянілі мы ні горад, нічога, толькі ў іншую кватэру пераехалі. У гэтых жа гаспадароў, але цяпер самі плацім за гэта ўсё. Ледзь не 1,5 гады нам давалі дапамогу. Дзяржава нам аплачвала страхоўку, моўныя курсы.

Як цяпер? Ці ёсць праца, ці атрымалася застацца ў журналістыцы?

У мяне дзве працы зараз. Адна праца сезонная, мясцовы музей і сувенірны магазін – з траўня па кастрычнік. Другая – знайшла сувенірную краму ў суседнім горадзе.

Афіцыйных моваў у краіне чатыры. Мы жывём у нямецкамоўным кантоне. Ёсць хохдойч – класічная нямецкая мова, яе вывучаюць у школах, яна з’яўляецца афіцыйнай. А ёсць швайцдойч – швейцарская нямецкая. Яны самі называюць яе дыялектам, але гэта зусім не дыялект, думаю, асобная ўласная мова. Адрозніваюцца яны прыкладна як расейская ад беларускай. Немцы, якія сюды прыязджаюць, ці аўстрыйцы, яны швейцарскую мову не разумеюць. Калі гэта дыялект, у нас таксама ёсць дыялекты ў беларускай мове, словы, можа розныя. Але агулам ты ўсё роўна, разумееш, бо гэта твая мова. А тут не.

Швейцарскую мову я не разумею пакуль. Дачка размаўляе старэйшая, я толькі асобныя лічбы, словы. Я вучу хохдойч і размаўляю на ім, але тут гэта не праблема. Калі мясцовыя жыхары чуюць, што не ведаеш, лёгка пераходзяць на патрэбную мову.

Адначасова, па сутнасці, пераважная большасць людзей тут валодае прынамсі трыма мовамі: швейцарскі дыялект, французская і ангельская. Хто працуе ў сэрвісе, усе валодаюць чатырма. Я працую ў краме з жанчынамі, там толькі швейцаркі, я адна іншаземка. Яны паміж сабой на швейцарскай, са мной на нямецкай, альбо ангельскай. Яны прыслухоўваюцца, перапытваюць у мяне і калі трэба перакладаюць.

Я таксама займаюся расследавальніцкай журналістыкай. І для мяне гэта вельмі важна. Бо часам накрывае. З аднаго боку, я пайшла працаваць і мне падабаецца. Але часам сяджу і скуголю. Я люблю сваю прафесію, шчыра люблю. Калі яе зусім не застанецца, то для мяне гэта будзе капец якім ударам. Пытанне не ў тым, што мяне нехта прызнае, што я вядомая. Для мяне важны сам працэс. Гэта самая важная частка майго жыцця.

Я тут павінна працаваць. Па-першае, грошы патрэбныя, па-другое, важны момант сацыялізацыі, што ты не паразітуеш. Муж працаваў, але на працы зламаў нагу, вельмі пералом цяжкі. Ужо год. Яшчэ невядома калі ён адновіцца. У яго ёсць выплаты па страхоўцы, не працуе, але прыбытак ёсць. Як дзеці кажуць: «У таты кібер-нага».

А як дзеці? Адаптаваліся?

Старэйшая адаптавалася лепш за ўсіх, бо яна адкрытая і камунікатыўная. І ў Беларусі, і ва Украіне вельмі добра ў школах навучалася. Хоць ва Украіне, калі мы пераехалі, у яе некалькі месяцаў была цяжкая дэпрэсія.

Яна некалькі месяцаў ляжала, глядзела ў столь. Казала: «Адваліце ад мяне, вы мне ўсё жыццё зламалі. Чаго ты мама лезла ў гэтую палітыку, што табе больш за ўсіх трэба было?» Пасля яна пасябравала і была шчаслівая. Маім дзецям ва Украіне вельмі падабалася, але і тут падабаецца.

Старэйшая з гэтага года паступіла ў мясцовую гімназію. Гэта крутое дасягненне, бо тут толькі 20% вучняў ідуць у гімназію, бо вельмі цяжкі прахадны бал. Яна здолела, за год вывучыла французскую, каб падрыхтавацца да тэстаў. Тое ж з нямецкай. Зараз яна навучаецца ў гімназіі, бойфрэнд тут ёсць мясцовы.

Сярэдняя дачка, ёй 12 гадоў. Яна футболам пачала займацца, пра што марыла ўвесь час. У яе вельмі крута атрымліваецца, яна зорка. Але па вучобе ў яе трошачкі складаней. Падабаецца школа і ўсё. Тут насамрэч вельмі добры навучальны працэс. Але пакуль што па нейкіх дасягненнях яна прасядае. Цяжэй даецца.

У маленькая ёсць трошкі праблема з мовай. Яна разумее, але не размаўляе. І гэта праблема, бо на наступны год ёй трэба ісці ў першы клас. Не ведаю. Ніхто з нас не можа ёй час дапамагчы, мы і самі карава размаўляем.

А так цалкам яны пачуваюць сябе вельмі добра. Усё падабаецца. Дачка старэйшая сказала нам неяк з мужам: «Паважаныя бацькі, калі ласка, паабяцайце, што мы ўжо не будзем нікуды дзёргацца, бо я хачу навучацца, у мяне ёсць планы на жыццё. Паабяцайце, што вы нікуды не сарвяцеся і нікуды не паедзеце».

Вы столькі краінаў праехалі за гэты час. Якая краіна для жыцця для вас? Ёсць туга па Беларусі, жаданне вярнуцца?

У мяне дык ёсць. Я ведаю, што і муж сумуе, у яго бацькі там засталіся. Такі сум, туга ёсць. Але ёсць і нейкае такое разуменне, хочацца жыць рэчаіснасцю, а не летуценнямі. Бо ў нас быў час, калі мы жылі марамі. Я ведаю, што ўсе людзі праз гэта праходзілі: «Мы тут на два месяцы… на тры… на чатыры і паедзем. Праз год ужо ўсё, мы павернемся».

Гэтыя летуценні не даюць магчымасці жыць сёння і пазбаўляюць цябе заўтра. Бо гэтае заўтра – такое ж нерэалістычнае, як тваё сёння. Ты і не тут, і не там. Ты і адтуль не ўехаў, бо ты там «жывеш», і тут ніяк не зазямляешся, бо на нізкім старце. Мы для сябе прынялі рашэнне, што ў нас ёсць сённяшняе жыццё, і мы будзем максімальна рабіць, каб зрабіць яго правільным, камфортным і з нейкай перспектывай на заўтра. Што нам для гэтага трэба? Заводзіць знаёмствы, стасавацца з людзьмі і г.д.

Муж мне сказаў: «Я ўжо не магу, мне 50 гадоў і пачынаць з нуля зноў? Я ўжо буду тут». У мяне падвойнае стаўленне. Я ў Каардынацыйную раду пайшла, каб заставацца ў нашым палітычна-грамадскім свеце. Мы нават з мужам абмяркоўвалі, калі раптоўна нейкі цуд, то я гатовая паехаць дадому, жыць на дзве краіны.

У мяне галоўнае пытанне: вярнуцца, каб што? Вярнуцца толькі таму, што ў мяне там Радзіма, людзі, якіх я ведаю і люблю, то гэта як турыст можна прыехаць і пабачыцца. Прыехаць, каб жыць і працаваць, я бачу пры адной умове, калі мяне Радзіма пакліча, калі я там буду патрэбна. Гэта галоўная ўмова. Калі я буду карысная для грамадства, то, хутчэй за ўсё так, паеду.

А што наконт краіны для жыцця… Я Нямеччыну пабачыла, у Польшчу езджу досыць часта, падабаецца Варшава. Але ў Швейцарыі тое, як пабудавана сістэма палітычная і грамадска-сацыяльная, ёсць чаму павучыцца. Тут і гарызантальная дэмакратыя працуе. Тое, як тут гэта пабудаванае, як грамадства ў гэта ўбудаванае, як людзі паважліва ставяцца да прыроды, адзін да аднаго, да сталых людзей – гэта ўсё паказчыкі развітасці грамадства.

Швейцарыя – ідэальная краіна, каб тут памерці (смяецца). Правесці старасць і памерці. Вельмі добра выбудаваная сацыяльная сістэма ўзаемадапамогі. Калі ты апынешся ў нейкай сітуацыі, застаўся без працы, то не будзеш бамжаваць. У людзей няма звычкі пабудаваць кватэру, хату, тут толькі 30%, хто мае маёмасць. А так жывуць у арэндзе, бо не баяцца застацца бяздомнымі.

Унутры супольнасці прымаюць рашэнні на месцы. Не Берн, не вертыкаль улады, а самі. Сабраліся і вырашылі, у які колер пафарбуюць плот, што знясуць, што пабудуюць. Мясцовая грамада справаздачыцца пра бюджэт, кожны год у кожную паштовую скрыню прыходзіць прыгожанькі часопіс з гэтымі звесткамі.

Дзеці ў 8 класе вывучаюць асновы эканомікі. Макра- і мікраэканоміку на прыкладзе ўзаемадзеяння грамадзяніна і дзяржавы: як фармуецца бюджэт, як плацяцца падаткі, як за гэта спытаць.

Ёсць нешта, чаго не хапае ў Швейцарыі?

Такога няма, усё вырашальна. Няма галоўнага, ты не адчуваеш, што ты дома. Але гэта ніяк не можа вырашыцца. Ты ў прыгожым месцы, добрым, але не дома.

У «Штодня» была гутарка з паэтам і праваабаронцам Сяргеем Сысом, і ён сярод тых, хто яму дапамог, калі ён убягаў з Беларусі, прыгадаў пра вас. А ці ёсць людзі, якім таксама хацелася б сказаць дзякуй?

Вельмі шмат такіх людзей. Па-першае, гэта мае калегі з «Ранка». Гэта насамрэч вельмі добрыя і годныя людзі, я ўдзячная ім за досвед.

Па-другое, гэта людзі, з якімі я займалася палітычна-грамадскай дзейнасцю. Са Светлагорска магу назваць Алену Маслюкову.

Бо я ўвесь гэты час была па-за палітыкай, я канечне, разумела, што адбываецца, але займалася больш хрысціянскай сацыяльнай дзейнасцю ў абшчыне. Мы ў доміку сваім жылі. З аднаго боку, ты робіш добрыя рэчы, працуеш з залежнымі людзьмі, але палітыкі гэта ніяк не тычыцца.

Але калі я пазнаёмілася з Аленай, мне і сорамна было перад ёй і ў яе асобе перад тымі, хто шмат гадоў, жыццё паклаў на гэта, прайшлі праз сур’ёзныя выпрабаванні. Для мяне была вельмі каштоўная асабістая сустрэча з ёй.

Ва Украіне ўдзячная сябрам, людзям, якія нас адлюбілі, адагрэлі, сем’ям, якія нам данацілі грошы ў першыя месяцы, проста праплацілі жытло. Сябра тыдзень вазіў ежу са сваёй рэстарацыі, каб я не гатавала і не хвалявалася.

Дзякуй радыё «Ўнэт», якое дала працу ў такі час, калі цябе хістае, адарваўся адусюль. Дзякуючы ім я займалася любімай справай, заставалася ў кантэксце.

Барысу Гарэцкаму за сяброўства, падтрымку. Волі Сямашцы, Андрусю Мядзведзеву. У Швейцарыі гэта сям’я якая нас прыняла, яна проста нас выратавалі. Стварылі для нас такія ўмовы, як пад нейкай коўдрай.

Зараз такая сітуацыя, што шмат хто з беларусаў губляе надзею. Ці маеш словы падтрымкі для іх? На што абаперціся ў такой сітуацыі?

Я верніца, у мяне ёсць малітва, калі што. Я проста малюся. На гэтым і я стаю. Мяне таксама калашмаціць і часам вельмі жорстка. Я ў такі час сабе кажу, калі мяне Госпад да гэтага часу давёў, я жывая, здаровая, пэўна, у гэтага ёсць нейкі сэнс і планы на будучыню.

Калі я зараз не магу зрабіць тое, што я б хацела зрабіць, мару, з ідэйных рэчаў, я прыняла для сябе рашэнне, што буду захоўваць сябе, жыць тут і сёння. Калі я буду жыць тут і сёння, тады ў мяне будзе заўтра.

Мне спадабалася, як рэжысёрка Ксенія Галубовіч распавяла афрыканскую прымаўку, якую ёй распавёў таксіст: «Калі я загіну ў баі сёння, то я не перамагу заўтра». Я зрабіла яе сваім жыццёвым дэвізам. Я паспрабую не загінуць у баі сёння, рабіць, што я магу. Можа гэта нямнога, але маё сумленне пры гэтым захоўваецца чыстым. Калі я сёння не загіну, то, можа быць, заўтра нешта зраблю для перамогі, аднаўлення і салідарнасці.