«Вайну трэба дакументаваць». Гутарка з фатографам, які здымаў Марыупаль у агні

У сакавіку 2022 года ўвесь свет сачыў за аблогай Марыупаля, якую дакументавалі адзіныя там на той момант фатографы Asso­ci­at­ed Press Яўген Малалетка, Мсціслаў Чарноў і прадзюсарка Васіліса Сцепаненка. Па матывах іх працы ў амерыканскім серыяле «Ранішняе шоу» нават зрабілі лінію пра фатографа, які хаваўся ад расійскіх вайскоўцаў (у рускай пірацкай агучцы — ад батальёна «Азоў»).

Што адбывалася насамрэч у Марыупалі? Як цяпер асвятляюць вайну ва Украіне? Еўрарадыё паразмаўляла з Яўгенам Малалеткам пра яго працу ў горадзе ў тыя жудасныя дні. Ён расказаў, як атрымлівалася перадаваць матэрыялы ва ўмовах адсутнасці інфраструктуры і як удалося выехаць з заблакаванага горада. А таксама пра тое, як заставацца аб’ектыўным, калі вайна закранае і цябе асабіста.

Улады хочуць адабраць стары дамен. Мы змянілі пошту і сайт!

Пасля Марыупаля ён быў узнагароджаны самымі прэстыжнымі прэміямі для фатографаў, у тым ліку Пулітцэраўскай прэміяй і World Press Pho­to. Таксама Украіна абрала фільм Мсціслава Чарнова «20 дзён у Марыупалі» для ўдзелу ў барацьбе за «Оскар» у 2024 годзе ў катэгорыі «Найлепшы міжнародны поўнаметражны фільм».

«Уяві сабе, ты чуеш спачатку гук самалёта, а потым надзімаецца велізарная аранжавая бурбалка і — пух, выбух»

— Наколькі цяжка было ўваходзіць у давер да людзей у Марыупалі ў тым хаосе і жаху?

— Там было няпроста. У тую ж бальніцу мы зайшлі не з першага разу. Спачатку прыехалі і пазнаёміліся, а потым прыехалі ў момант, калі туды прывезлі дзіця. І ў нас завязаліся адносіны з дактарамі, якія разумелі важнасць асвятлення таго, што адбываецца. Потым мы пасябравалі практычна з усім калектывам прыёмнага аддзялення хірургіі, палаты інтэнсіўнай тэрапіі і з іншымі ўчасткамі.

Мы спрабавалі балансаваць, каб не заставацца толькі там, а здымаць нешта яшчэ ў горадзе, што адбывалася ў сховішчах. Мы хацелі зняць, як праходзіць эвакуацыя з прыгарадаў Марыупаля. Але мы гэта прапусцілі. Калі эвакуацыя праходзіла, гэта было хаатычна. Мы не ведалі, адкуль аўтобусы, хто кіроўцы, хто арганізоўвае, куды ехаць, дзе забіраць.

— Як вы перадавалі інфармацыю ў рэдакцыю?

— Спачатку гэта было дастаткова проста, пакуль была нейкая сувязь, была электрычнасць. Потым гэта ўсё прапала. Мы знайшлі адзіную кропку ў горадзе, якая раздавала [інтэрнэт. — Еўрарадыё].

Я памятаю, як у адзін з дзён мы сядзелі ў бальніцы і з трох тэлефонаў адначасова загружалі відэафайл, разбіваючы яго на 20 кавалачкаў да 10 мегабайт, якія яшчэ маглі пралезці, і адпраўлялі іх рэдакцыю.

У мяне было штук пяць ці шэсць батарэек на камеры. Быў паўэрбанк для ноўтбука. Зараджалі то ад машыны, то ад Чырвонага Крыжа, то ў бальніцы, то яшчэ ў кагосьці, у каго быў генератар, — ва ўсіх, хто быў добры. Бачыш разетку і адразу зараджаешся.

Але 9 сакавіка мы былі на нулі. У камеру батарэйку я ўставіў, але шмат ужо не здымалі. Больш сядзелі і чакалі нейкага моманту ці проста хаваліся. Выходзілі, калі разумелі, што нешта адбываецца.

— Было шмат сітуацый і скаргаў, што вайскоўцы займалі жылыя дамы. Як вы на гэта рэагавалі, як працаваць з такімі сітуацыямі?

— Напэўна, гэта было ўжо пасля, калі мы выехалі. Я не быў сведкам такіх выпадкаў. Але жылыя дамы былі пастаянна пад абстрэлам арміі Расіі.

Мы былі ўсяго 20 дзён у Марыупалі, заспелі момант заходу расіян у горад. Мы былі сведкамі таго, як яны прайшлі першы мікрараён. Але пазней на відэакадрах мы бачылі, што ўсе выкарыстоўвалі дамы, каб хавацца ці як сховішча.

Мы былі сведкамі таго, як самалёты скідаюць бомбы на дом, і той складваецца. Як танкі разбіраюць спачатку верхні паверх, сярэдні, і ў ніжні дзяўбуць, пакуль ён не ўпадзе.

— Ва ўсяго свету засталіся перад вачыма кадры, якія ты рабіў у горадзе. А што не ўдалося захаваць?

— Ты не можаш захаваць момант выбуху. Уяві сабе, ты чуеш спачатку гук самалёта, а потым надзімаецца велізарная аранжавая бурбалка і — пух, выбух. Велізарная выбуховая хваля выбівае ўсе шыбы ў будынку, у якім ты знаходзішся, і на цябе сыплецца гэты дождж.

Можа, на відэа момант выбуху можна запісаць у дэталях. Але праз кроны дрэў, праз будынкі ты не можаш гэта сфатаграфаваць.

Каб гэта захаваць, трэба знаходзіцца ў такім месцы, дзе ўсё будзе як на далоні. Калі ты знаходзішся на зямлі, хаваешся за будынкам ля падвала або ля пад’езда, то шанцаў зняць добры кадр вельмі мала. Рызыка вельмі высокая.

«Машына была ўся прастрэленая, бок — у аскепках, ніводнага цэлага акна»

— Калі вы зразумелі, што трэба з’язджаць з Марыупаля?

— Нам сказалі 14-га [сакавіка. — Еўрарадыё] увечары, што нейкія аўтамабілі праехалі ў Запарожжа. Мы страцілі нашу машыну, яна засталася ў бальніцы. У нас не было транспарту, і пасля размовы з рэдакцыяй мы вырашылі з’язджаць. Нам дапамаглі, узялі на борт і вывезлі.

— Цяжка было знайсці транспарт праз тое, што расіяне літаральна «палявалі» на вас?

— Мала хто хацеў браць нас. Знайсці транспарт у Марыупалі было праблематычна. Тэарэтычна можна было б кудысьці ўвапхнуцца.

Гэта было важнае рашэнне: альбо з’язджаць цяпер, альбо чагосьці чакаць далей, ацэньваючы рызыку.

— Пра што ты думаў, калі вы з’язджалі? Ці былі пачуцці, што пакінулі там людзей? Якія эмоцыі тады цябе суправаджалі?

— Ты едзеш і думаеш, што памятаеш гэтую дарогу, якой яна была да вайны. А цяпер гэта абсалютна іншая тэрыторыя: разбураныя дамы, пабітая тэхніка.

Няма сувязі, месцамі яна праскоквае, і ты сканцэнтраваны на тым, каб адправіць смску. Я сядзеў на тэлефоне побач з кіроўцам і адпраўляў інфармацыю рэдактару. Глядзеў у карту як штурман. І адпраўляў яму назвы вёсак, якія мы праязджалі.

Калі б нас схапілі на блокпасце, то рэдакцыя ведала б, на якім участку мы зніклі і дзе нас шукаць. І ў гэты момант ты думаеш: галоўнае, каб не праверылі тэлефон.

Бо там не толькі смскі, там яшчэ і кантакты. Я стараўся заставацца спакойным, твар цаглінай, так з Марыупаля і выехалі.

Машына была ўся прастрэленая, бок — у аскепках, ніводнага цэлага акна. У акне заматаны плёнкай каляндарык з абразом Божай Маці. Мае дзверы нельга было адчыніць звонку.

Нам пашанцавала дагнаць калону Чырвонага Крыжа, і мы вырашылі ехаць разам. Кудысьці з’ехалі, а там быў узарваны мост і нейкая дарога направа. Можа, яна была замініраваная, але, на шчасце, ніхто з нас не падарваўся.

Мы выехалі ў шэрую зону ў прыцемках, а апошнія блокпасты перасякалі ўжо ноччу, Святло нельга было ўключаць. Едзеш у абсалютнай цемры.

Усё лабавое шкло ў сетачку, агеньчыкі тармазоў ззаду слепяць. А ты глядзіш, каб проста ніякі бетонны блок не стаяў на дарозе. Бо калі ў яго ўрэзацца, то машыне канец, і ты застанешся ў шэрай зоне і пойдзеш пешшу.

— Ты вярнуўся б у Марыупаль, калі б была магчымасць?

— Вядома, хацелася б вярнуцца. Пажывём — пабачым. Спадзяюся, мы вернемся так ці інакш.

«Гэтыя фатаграфіі будуць пераследаваць мяне ўсё жыццё»

— Марыупаль падзяліў тваё жыццё на «да» і«пасля». Як гэта на табе адбілася?

— Я б сказаў, што гэта проста этап у жыцці, які пакінуў адбітак або шнар на целе. Гэтыя фатаграфіі будуць пераследаваць мяне ўсё жыццё.

— Як ты аднаўляўся і перажываў увесь гэты досвед?

— Вядома, пасля выезду быў адхадняк. Але гэтым можна кіраваць. Так, мы бачылі там страшныя рэчы, вельмі страшныя. Але некаторыя людзі бачаць такое дагэтуль кожны дзень.

Я думаю, што ўбачанае і перажытае на ўсіх накладвае адбітак. Які — даведаемся праз нейкі час, калі вайна скончыцца і ты зразумееш, якія этапы на што паўплывалі.

Асвятленне знішчэння Марыупаля само па сабе адыграла важную ролю ў інфармацыйным полі. Расія думала, што ніхто не фіксуе іх злачынстваў.

— А што пасля Марыупаля за гэтыя паўтара года было самае страшнае?

— Бахмут быў страшны. «Вагнер» сапраўды ваяваў добра, і Украіне было складана.

Розніца паміж Марыупалем і іншымі месцамі ў тым, што ў цябе ёсць магчымасць заехаць і выехаць. А ў Марыупалі ты быў акружаны.

Ты выкарыстаў тыя рэсурсы, якія ў цябе ёсць. У цябе не было падвозу паліва, свежых батарэек і ўсяго астатняга. Калі б быў нейкі калідор, напэўна, можна было б дагэтуль сядзець.

Марыупаль выратаваў усе астатнія рэгіёны. Перацягнуў на сябе ўсе сілы. Чаму была выйграная бітва за Кіеў? Таму што Марыупаль доўга трымаўся. Потым Харкаў і ўсё астатняе. Расіянам не хапіла рэсурсаў.

— Ты асвятляеш сваю вайну, ці можна ў такой сітуацыі абстрагавацца? Як заставацца аб’ектыўным?

— Гэта заўсёды асабістае. Вайна ў нашай краіне, усе хочуць вярнуцца дадому. Мае бацькі, бабуля — усе хочуць дадому ў Бярдзянск. Я таксама хачу туды вярнуцца. І я не магу.

Гэта асабістае, і нельга гэта адмаўляць. Разбілі маю школу, забілі маіх сяброў. Проста так. Навошта? Я не разумею сэнсу гэтай вайны, яна не вядзецца сумленна.

«Цяпер людзі банальна хочуць бачыць нешта новае, а не толькі Украіну»

— Як ты думаеш, фільм «20 дзён у Марыупалі» зроблены для ўкраінскай аўдыторыі або для замежнай?

— Гэта ўсё роўна. Гэта фільм для ўсіх. Яго зрабіў Мсціслаў [Чарноў] у супрацоўніцтве з Asso­ci­at­ed Press і PBS [амерыканская некамерцыйная служба грамадскага вяшчання. — Еўрарадыё]. Так больш людзей убачыць кадры, якія мы бачылі толькі па тэлевізары.

Але важна, калі яны згрупаваныя ўсе разам. Тое самае на фотавыставах. Яны сабраныя адным сэтам, і глядач праходзіць праз усё гэта.

— Вы ездзіце цяпер па ўсім свеце з фільмам у рамках фестывалю і з фотавыставамі. Як успрымаюць тое, што вы расказваеце? Ці няма адчування, што трагедыя Марыупаля адыходзіць на другі план?

— Думаю, стала крыху складаней. Мы гэта ўбачым яшчэ, калі пройдуць фестывальныя цыклы. Убачым, што ўкраінскі трэнд зменіцца.

Украіна трымала яго два гады. Была велізарная колькасць выставаў па ўсім свеце, велізарная колькасць паказаў, збораў, грошай. Але цяпер людзі банальна хочуць бачыць нешта новае, а не толькі Украіну.

Стратэгія Расіі такая ж, як і пасля 2014 года: чакаць, пакуль усе стомяцца дапамагаць. Рэсурсаў у іх шмат і цярпення ў расійскага ўрада, напэўна, таксама шмат, таму ім не шкада. А ўкраінцы не бясконцыя.

— Прыходзіць разуменне, што гэта зацяжная вайна. Як далей прабівацца ў інфаполе? Як далей прасоўваць украінскую павестку?

— Трэба рабіць больш нішавыя гісторыі і добра іх расказваць. Мне здаецца, што ёсць стомленасць ад масавага кантэнту, трэба браць аўдыторыю больш інтэлектуальнымі рэчамі.

Гэта складаней і каштуе даражэй, але па-іншаму ўжо не працуе. І мы ўжо пачалі рабіць акцэнты на гісторыях. А навінавае асвятленне заўсёды будзе.

«Вайну трэба дакументаваць з абодвух бакоў»

— Як ты ставішся да калег, фатографаў, якія працуюць на іншым баку фронту?

— Многіх ці некаторых я ведаю асабіста. Завочна ведаю некаторыя імёны.

Я лічу, што вайну трэба дакументаваць з абодвух бакоў. Другая сусветная таксама дакументавалася з розных бакоў: нямецкай, савецкай, з боку саюзнікаў.

Дзякуючы гэтым здымкам засталіся сведчанні і кадры, якія ўвайшлі ў гісторыю. Мы глядзелі на бітву за Сталінград, там ёсць уражлівыя гістарычныя кадры, людзі рызыкавалі, каб іх зрабіць.

Зразумела, што я не хачу казаць пра прапагандысцкія СМІ, але людзі, якія сапраўды імкнуцца задакументаваць гісторыю, робяць рызыкоўную працу.

— Ці ёсць цяпер кантакт з фатографамі з таго боку?

— З некаторымі мы перапісваліся. Насамрэч я не хачу нікому зла і не хачу іх смерці. Вайна — гэта кепска, але я нікому не жадаю памерці на гэтай вайне. Навошта?

Некаторыя калегі — сапраўды сумленныя рэпарцёры. Проста яны працуюць з таго боку, яны працуюць на сваіх умовах, у сваёй парадыгме. Калі яны ўсё сумленна дакументуюць і сумленныя перад сабой, то гонар ім і слава.

Так ці інакш мы даведваемся, што там адбываецца. Табе непрыемна глядзець, але ты глядзіш. Каб зразумець, напрыклад, наколькі вялікія нашы страты. Бачыць кадры, якія ніколі не пакажа ўкраінскае тэлебачанне. Гэта таксама частка гісторыі. Гэтыя здымкі застануцца ў кнігах, іх будуць вывучаць гісторыкі.

Я не хачу пра сябе казаць, але калі б не было кадраў з Марыупаля, напэўна, нам складана было б нешта аналізаваць.

Да прыкладу, няма кадраў з Ізюма, хоць ён таксама быў у паўколе, яго залівалі агнём, палілі самалётамі. Проста маленькі гарадок, і яго зраўнялі з зямлёй.

Чытайце яшчэ:

«Мы — не бульбашы, мы — беларусы». Этычныя заўвагі на вечныя тэмы

Царская Расія ці лукашэнкаўская РБ: дзе «Нашай Ніве» працавалася лягчэй

Беларускім блогерам прыйдзецца ўвайсці ў рэестр распаўсюднікаў рэкламы?