“У журналістаў Крыма выбар просты: альбо ты кліент ФСБ і ўцякаеш, альбо ідзеш у качагары, альбо служыш”

— Украінскія журналісты распавядаюць, што ў іх няма магчымасці працаваць на тэрыторыі Крыма, што там цяпер няма ніякай свабоды слова. Якім чынам вашаму рэсурсу атрымліваецца працаваць у Крыме, мець адтуль інфармацыю і матэрыялы?

— Працаваць там сапраўды вельмі цяжка. І чым далей — тым цяжэй, праз татальны кантроль за любой актыўнасцю, у тым ліку і медыйнай. За  апошнія два гады абсалютная большасць журналістаў, якія намагаліся пісаць аб’ектыўна, былі вымушаныя альбо выехаць з Крыма, альбо змяніць дзейнасць, альбо сысці ў падполле.

Што да нашай рэдакцыі – каля 15 журналістаў былі вымушаныя выехаць за межы Крыма альбо ва Украіну, альбо ў іншыя краіны. Частка журналістаў вымушаная была спыніць супрацоўніцтва з нашай рэдакцыяй з‑за пагроз альбо асабіста ім, альбо іх родным і блізкім. Іншыя перайшлі на падпольную дзейнасць. Адпаведна, мы на месцы не можам атрымліваць інфармацыю ад афіцыйных прадстаўнікоў сённяшняй улады Крыма. Але самае страшнае – што журналістаў пастаянна запалохваюць. Нават супрацоўнікаў тых мясцовых масмедыя, якія трымаюцца прарасійскай пазіцыі. Што ўжо казаць пра журналістаў тых СМІ, якіх мясцовая ўлада лічыць “варожымі галасамі”?

Шмат у каго з крымскіх журналістаў прайшлі ператрусы, былі затрыманні, супраць іх распачыналі крымінальныя справы. І такая практыка запалохвання ўсіх больш-менш актыўных крымчан дае вынікі: нам вельмі складана атрымліваць інфармацыю з Крыма. Тым не менш, там працягваюць працаваць нашы журналісты. Да таго ж, мы робім стаўку на грамадскіх актывістаў, якія дасылаюць нам інфармацыю, фота і відэа. Але і нашы рэспандэнты, і карэспандэнты вымушаныя прытрымлівацца жорсткіх правілаў канспірацыі і бяспекі, каб мы не страцілі нашы крыніцы інфармацыі.

— Але вашы карэспандэнты ў Крыме працуюць аўтаномна — вам не ўдалося захаваць там не толькі рэдакцыю, але нават заканспіраваны карэспандэнцкі пункт?

— Наша рэдакцыя ад пачатку знаходзілася ў Сімферопалі, і каля трох месяцаў мы працавалі ва ўмовах акупацыі. Але потым ФСБ распачало сапраўднае паляванне на нашых журналістаў, і мы вымушаныя былі вывезці ўсіх нашых рэдактараў за межы Крыма. У “полі” застаюцца журналісты, якія нешта пішуць і перадаюць. Але яны не могуць адкрыта прыйсці па каментар да нейкага чыноўніка, пагаварыць з нейкімі актывістамі – ці прарасійскімі, ці праўкраінскімі. І нават з шараговымі грамадзянамі Крыма. Яны даюць наводку нам, а ўжо мы па каментар вымушаныя званіць з Украіны — выходзіць на афіцыйных асобаў, экспертаў. Многія эксперты і нават палітыкі ў Крыме не баяцца, стараюцца адказваць на нашы пытанні. У выніку мы распавядаем пра ўсё тое, чаго крымчане не могуць даведацца з мясцовых ды расійскіх медыя.

— Вы кажаце пра адсутнасць свабоды слова ў Крыме, ціск на журналістаў. Але ж там зараз дзейнічаюць расійскія законы, і, адпаведна, закон “Аб СМІ”…

— У Крыме сёння нават расійскія законы не дзейнічаюць. Якімі б яны ні былі жорсткімі адносна СМІ, але нават яны не дзейнічаюць. І гэта тычыцца не толькі масмедыя, але і вядзення бізнесу, і грамадскай ды палітычнай дзейнасці. Зараз у Крыме такая “шэрая зона”, якую можна параўнаць з Чачнёй. Паўсюдна – маральны тэрор адносна актывістаў і журналістаў.

— Якое стаўленне да калег, што сталі працаваць па правілах новай крымскай улады?

— Такіх, на самой справе, не вельмі шмат, але хапае. А якое стаўленне?.. Нехта да гэтага ставіцца з разуменнем, бо не кожны мае магчымасць з’ехаць з Крыма ці змяніць прафесію. Але, як правіла, у такіх сітуацыях прыстойныя людзі сыходзяць з прафесіі, не прадаюць сваё сумленне. Але ёсць і тыя, хто вымушаны працаваць на акупацыйныя масмедыя. У тым ліку і калегі, якіх ты ведаў як людзей “з вялікай літары”. Але я бачу, як яны працуюць – без энтузіязму, абы-як.

Праўда, ёсць і калегі, якія радыкальна змяніліся. Некаторыя з нашых былых сяброў цяпер лічаць нас ворагамі. Бог ім суддзя. Я стараюся разглядаць гэта як уплыў абставінаў. Судзіць сёння людзей складана. Нават у часы Януковіча ў нас быў выбар – як жыць і як працаваць. А зараз у Крыме ў людзей такога выбару проста няма: альбо ты кліент ФСБ і мусіш уцякаць з Крыма, альбо ты звальняешся і ідзеш працаваць качагарам, альбо ідзеш служыць. І тут кожны сам для сябе прымае рашэнне.

— Ва Украіне зараз вайна – інфармацыйная ў тым ліку. Хто вы на гэтай вайне — “байцы”, якія даюць толькі тую інфармацыю, якая на карысць вашаму боку, альбо журналісты, якія, нягледзячы ні на што, працуюць у адпаведнасці з журналісцкімі стандартамі? Вы даеце слова ўсім бакам, аналізуеце інфармацыю, падаеце яе нейтральна?

—   Мы — праект “Радыё Свабода”. Гэта — вялікая міжнародная карпарацыя з вялікім вопытам працы па стандартах заходняй журналістыкі. Па гэтых да стандартах працуем і мы – даваць розныя пункты гледжання, прытрымлівацца журналісцкай этыкі. Таму мы стараемся падаць і пазіцыю прадстаўнікоў акупацыйных органаў улады. За гэта нас часта крытыкуюць і ўкраінскія актывісты, і палітычныя сілы. І нават перасяленцы, якія былі вымушаныя пакінуць Крым пад ціскам расійскіх спецслужб. Але мы стараемся даваць розную інфармацыю. Найперш тую, якую не могуць атрымаць крымчане ў Крыме.

—  Такая пазіцыя накладае на вас нейкія абмежаванні?

— Мы вымушаныя пазбягаць “раздражняльных” тэрмінаў у сваіх рэпартажах і навінах. Пазбягаць момантаў, якія могуць быць расцэненыя расійскай уладай як заклікі да сепаратызму ці экстрэмізму. Гэта праблема. З іншага боку, мы абавязаныя думаць пра бяспеку нашых карэспандэнтаў у Крыме, якія знаходзяцца пад пагрозай пераследу – і крымінальнага, і пазакрымінальнага.

З іншага боку, мы спрабуем дайсці да розных крымчан — у тым ліку і тых, якія не падзяляюць пункту гледжання адносна акупацыі ўкраінскага Крыма Расійскай Федэрацыяй. Апроч таго, перад намі стаіць задача – не трапіць пад блакаванне на нейкай падставе. І ў гэтым мы абапіраемся на досвед “Радыё Свабода”, якія мае аналагічныя нашаму праекты на іншых акупаваных тэрыторыях. Да прыкладу, на Каўказе — у Абхазіі і Паўднёвай Асеціі. І таму мы, як і яны, папярэджваем, што ў сваіх матэрыялах выкарыстоўваем афіцыйна ўведзеную ў Крыме тэрміналогію. А большасць людзей лічыць, што мы, як вы і сказалі, мусім сёння быць “прапагандысцкім рупарам”. Але мы не прапагандысцкі рупар – мы нясем інфармацыю. Тую інфармацыю, якой сёння пазбаўленыя крымчане ў акупаваным Крыме, дзе дзейнічаюць расійскія медыя.

— У матэрыялах украінскіх журналістаў з Данбасу няма месца для выказвання сваёй пазіцыі прадстаўнікамі баявікоў. Маўляў, “яны тэрарысты, а мы слова тэрарыстам не даём!”А вы прадстаўнікам “акупацыйнай улады Крыма” слова даеце — як так?

— Па шчырасці, звычайна яны з намі на кантакт не ідуць і адмаўляюць нам у каментарах. Але мы спрабуем іх пункт гледжання даваць — каб інфармацыя была збалансаванай. Мы цытуем і тлумачым іх пазіцыю. Разам з тым, мы даем пазіцыю тых, каго крымчане не могуць пачуць — апазіцыйных палітыкаў, якія дзейнічаюць у Крыме. Хоць і яны найчасцей выкарыстоўваюць прарасійскую рыторыку. Мы даем пазіцыю ўкраінскай улады, грамадскасці – украінскай, крымска-татарскай, перасяленцаў… Збалансаванасць інфармацыі для нас вельмі важная.

Але мы таксама не даем пункту гледжання тэрарыстаў: ці тых, што зараз дзейнічаюць на Данбасе, ці ІГІЛ… Іншая справа, што крымскія акупацыйныя ўлады, у адрозненне ад тых, што дзейнічаюць на Данбасе, не былі афіцыйна прызнаныя тэрарыстамі. А даваць слова тэрарыстам забараняе закон “Аб барацьбе з тэрарызмам”. Крымскія ўлады пад дзеянне гэтага закону не трапляюць.

У нас працуе 99% крымчан, і яны маюць свой погляд і сваю пазіцыю адносна акупацыі Крыма. Але мы намагаемся, каб нашы погляды, нашы эмоцыі не выліваліся ў нашы тэксты, у нашы навіны. Каб яны былі нейтральнымі. Напрыклад, мы не называем сённяшнюю ўладу ў Крыме ні “акупацыйнай уладай”, ні “крымскай ўладай”, а кажам “улада, якая кантралюецца Расіяй”.

— Ці атрымліваецца ў вас спраўдзіць інфармацыю, якая прыходзіць з Крыма? Увогуле, ці займаецеся праверкай праўдзівасці фактаў?

— Звычайна мы правяраем інфармацыю. Да ўсяго, нашы матэрыялы адкрытыя да каментароў. Яшчэ раз паўтару: найперш мы пішам для крымчан. Калі мы пішам пра падзеі ў Крыме, мы зацікаўленыя ў аб’ектыўнасці інфармацыі. І кожны крымчанін пры жаданні можа нашу інфармацыю праверыць. Возьмем, да прыкладу, сітуацыю з электраэнергіяй: у нейкіх раёнах з гэтым шмат праблем, электрычнасць падаецца толькі пару гадзін на дзень, а ў тым жа Сімферопалі сітуацыя значна лепшая. Усё гэта мы разумеем і не пішам, што ва ўсім Крыме – вялізныя праблемы са святлом.

Тое ж самае і з забеспячэннем прадуктамі. Голаду ў Крыме няма, і асартымент прадуктаў дастаткова вялікі (хоць і меншы, чым раней). А ў іншага боку, наколькі мы ведаем, кошты на прадукты ўзняліся – нам і фота з цэннікамі дасылаюць. Багата нараканняў на якасць – кажуць, што шмат расійскіх тавараў, якія завозяць у Крым, менш якасныя за ўкраінскія.

— Вы казалі, што ваша мэта — дагрукацца і да тых крымчан, якія “за рускі мір”. Атрымліваецца?

— Не магу сказаць. Але мы бачым, што наша крымская аўдыторыя расце, прыходзіць шмат лістоў з каментарамі  – і добрымі, і злымі. Нехта нас крытыкуе, але і шмат цікавых тэм падказваюць. Тэндэнцыя такая: крымчане, незалежна ад іх поглядаў, зацікаўленыя ў атрыманні інфармацыі, зацікаўленыя ў альтэрнатыўнай інфармацыі. Крымчане за час знаходжання ва Украіне прывыклі атрымліваць інфармацыю са шматлікіх крыніц. І зараз гэта для іх важна. А якія яны высновы з той інфармацыі робяць — гэта ўжо іх справа. Наша задача: данесці шырокі спектр інфармацыі, і мы намагаемся гэтую задачу выконваць.

—  На Ваш погляд, як змянілася ўкраінская журналістыка з моманту анексіі Крыма, вайны на Данбасе?

—  Галоўнае – што ўкраінская журналістыка працягвае развівацца. Хоць яна і перажывае складаныя часы. Бо перад Украінай стаяць няпростыя выклікі. Але я бачу, што ўкраінская журналістыка робіцца ўсё больш уплывовай. Я не кажу пра якасць: два гады пасля рэвалюцыі Годнасці — не такі ўжо і вялікі тэрмін, каб мы ўбачылі істотныя якасныя змены. Але важна, што вядуцца прафесійныя дыскусіі ў журналісцкім асяродку на тэмы развіцця журналістыкі, нашы журналісты моцна ўплываюць на ўкраінскую палітыку. Журналісцкія расследаванні прыводзяць да палітычных скандалаў і палітычных крызісаў. Магчыма, журналістыка развіваецца не такімі тэмпамі, як нам хацелася б, але працэс ідзе. Галоўнае, што сённяшняя журналістыка — не балота, у якое яна ператваралася яшчэ некалькі гадоў таму. А сёння ідуць дыскусіі, да прыкладу, пра тое, якой павінна быць падрыхтоўка маладых журналістаў. Ведаю, калегі актыўна абмяркоўваюць – як рыхтаваць змену, ці патрэбныя нам інстытуты і факультэты журналістыкі, ці варта пераймаць вопыт краін, дзе журналістаў рыхтуюць як магістраў, а агульнае навучанне павінна быць больш шырокім?..

—  А вы што думаеце на гэты конт? Бо зараз амаль кожны, хто мае смартфон і старонку ў ЖЖ, лічыць сябе сапраўдным журналістам…

—  Усё ж прафесійная падрыхтоўка павінна быць. Журналісцкія ВНУ і факультэты павінны быць рэфармаваныя. Добрую адукацыю ў сваёй прафесіі абавязаны мець кожны. Іншая справа, што журналістыка — гэта нешта сярэдняе паміж спецыяльнасцю і творчасцю. Таму ў журналістыцы можа працаваць чалавек, які не мае базавай журналісцкай адукацыі. Але пазней ён усё адно павінен атрымаць спецыялізаваную адукацыю — магістра, да прыкладу. У нас дастаткова людзей, якія прыходзілі ў журналістыку без базавай журналісцкай адукацыі і рабіліся ў гэтай прафесіі зоркамі. Але гэтак жа мы ведаем, што шмат журналістаў з профільнай адукацыяй не знайшлі сябе ў прафесіі і сышлі з яе. Гэта ўсё — вынікі постсавецкага падыходу да адукацыі. Таму рэфармаваннем займацца трэба, але як — гэта тэма для дыскусіі.

—  Як журналісту не скаціцца ў прапаганду?

— Цяжкае пытанне, і я вам на яго адказу не дам. Трэба проста прытрымлівацца звычайных журналісцкіх стандартаў: атрымліваць інфармацыю з розных крыніц, правяраць яе, любую праблему асвятляць з розных пунктаў гледжання, даваць розныя меркаванні і погляды. І звяртаць увагу на тыя моманты, якія прыхоўваюць дзяржаўныя СМІ. Парады самыя простыя. Трэба пісаць сумленна і прытрымлівацца журналісцкай этыкі і журналісцкіх стандартаў.