Святлана Алексіевіч: “Я даю знак, што мы супраціўляемся”

«Еўрарадыё»: З чым было звязанае ваша рашэнне аб выхадзе з расійскага ПЭН-цэнтра?

Святлана Алексіевіч: Па шчырасці, я даўно хацела гэта зрабіць. Бо адтуль ужо сышлі дзясяткі вельмі паважаных людзей. У тым ліку Людміла Уліцкая, Уладзімір Вайновіч, якіх я вельмі паважаю. Але там ішла барацьба паміж прагрэсіўнай і “цёмнай” часткай. І прадстаўнікі прагрэсіўнай часткі прасілі мяне пакуль быць з імі, бо ў адваротным выпадку іх бы зусім хутка змялі. Яны спадзяваліся на перамогу, але, як вядома, на апошніх выбарах перамагла цёмная частка. І адразу я даведалася, што яны выключылі з ПЭН-цэнтра Сяргея Пархоменку, бо яны лічаць, што пісьменнік павінен сядзець ціхенька, пісаць сабе і заігрываць з уладай, лізаць боты ўладзе. Карацей, рабіць усё тое, што ён рабіў у сталінскія часы. А канфлікт пачаўся з таго, што мы, частка ПЭН-цэнтра, падпісалі ліст у абарону Сянцова (Алег Сянцоў, украінскі рэжысёр, сцэнарыст і пісьменнік, якога ў Расіі асудзілі на 20 гадоў зняволення — Еўрарадыё), а яны баяцца такіх выступаў, і гэта, канечне, стала апошняй кропляй.

— Такім чынам, творчыя людзі не апынуліся па-за палітыкай?

— Але ж ПЭН-цэнтр ад пачатку задумваўся заснавальнікамі так, што гэта будуць вельмі вядомыя пісьменнікі, чый аўтарытэт у краіне і свеце вялікі, і яны будуць на баку дабра заўжды. Што яны будуць не проста сядзець і пісаць, а наадварот ― спачуваць і дапамагаць дабру. А сёння такі час, калі зло такое татальнае і вельмі цяжка супраціўляцца, бо “чырвоны чалавек” перамог. Але ж усё адно ён не здольны адмяніць час, і гэтая ганебная старонка ў гісторыі ПЭН-цэнтра застанецца. І імёны таксама.

— Можа, сённяшняе кіраўніцтва расійскага ПЭН-цэнтра шчыра верыць, што калі Расія зараз “устае з кален”, то і яны павінны рабіць усё для таго?..

— Гэта яшчэ раз сведчыць, што пісьменнікі апынуліся на ўзроўні абывацельскай псіхалогіі. На ўзроўні нацыяналізму. А гэта яшчэ горш, яшчэ страшней. І таму я лічу, што тую прагрэсіўную частку пісьменнікаў, якія яшчэ застаюцца ў ПЭН-цэнтры, паступова выжывуць, і таму ім трэба аб’ядноўвацца ў сваю супольнасць. Але калі мы нават і не будзем у нейкай агульнай суполцы, то кожны з нас паасобку павінен служыць дабру, нешта рабіць. Да прыкладу, я шмат падпісваю розных лістоў і зваротаў не таму, што веру, што ўжо заўтра свет стане цудоўным. Гэтым я даю знак, што мы супраціўляемся.

— Мы кажам пра падзел на “светлых” і “цёмных” у асяродку расійскіх пісьменнікаў, але ж такі падзел, напэўна, існуе і сярод пісьменнікаў беларускіх?

— Мяркую, што так. Пераважае такая думка, што “мы павінныя пісаць вершы і не чапаць гэтую ўладу, каб яна нас не знішчыла”. Я не прыхільнік гэтага. Калі Караленка ў тыя часы, калі кроў лілася па ўсёй краіне, крычаў праўду, то, выбачайце, хто ж мы тады, калі мы баімся рабіць гэта сёння?

— Вас не асабліва любілі ў Расіі апошнім часам і за Нобелеўскую прэмію, і за вашы выказванні наконт Расіі і яе палітыкі ― гэты ваш дэманстрацыйны выхад з расійскага ПЭН-цэнтра дабавіць вам нелюбові…

— Яшчэ не любілі і за тое, што: “Як жа так ― атрымала Нобеля беларуска?!” Гэта не ўкладвалася ў імперскую свядомасць. Але я ніколі не пралічваю свае крокі наперад: я заўжды раблю тое, што лічу патрэбным. Тое, у чым асабіста я перакананая і што, на мой погляд, я павінная зрабіць. Астатняе мяне не хвалюе. Я, канешне, прыму гэта да ведама, калі нейкі Прылепін будзе чарговую брыдоту пісаць, але… Сёння такі час, калі даводзіцца спадзявацца толькі на будучае, на сам рух часу, а самі мы падзеленыя і бяссільныя, на жаль. Што да майго рашэння, то пакуль я атрымлівала толькі падтрымку ад людзей, якіх я паважаю. Што да іншага, то доўга чакаць не давядзецца ― хутка пачуем.

— Ці не прывядуць вашы словы і ваша пазіцыя да таго, што Расія для вас закрыецца?

— Цяжка сказаць… Я любіла Расію, люблю рускую культуру. Але я люблю іншую Расію. Тую, якую любіць увесь свет, а не тую, якая яна ёсць сёння. Гэта ― дзве розныя Расіі і не будзем іх змешваць. Магу сказаць, што ўзровень клубаў, дзе выступаюць інтэлектуалы, самі інтэлектуалы, п’есы таго ж Сярэбрэнікава ― гэта там зараз на вельмі высокім узроўні. У мяне шмат запрашэнняў у такія расійскія клубы. Але я ўяўляю, што гэта будзе: там будзе шмат і выдатных людзей, але шмат будзе і вельмі такога агрэсіўнага. Толькі, відаць, я ўсё ж рашуся прыняць гэтыя запрашэнні, бо стараюся не здраджваць сабе.

— Але ці варта творчаму чалавеку, хай і нобелеўскаму лаўрэату, выказвацца па ўсіх надзённых палітычных пытаннях?

— Мне нават прапаноўвалі заняцца палітыкай! Але я гэтага ніколі не зраблю, бо гэта не мой свет і ён мне не цікавы. Канешне, мне даволі складана рэагаваць, калі на сустрэчах за мяжой людзі хоць і гавораць пра мае кнігі, але чысцей пытаюцца, да прыкладу, такое: “А чаму Пуцін бамбіць Сірыю?” У такі момант ты апынаешся ў ідыёцкім становішчы, бо ты не палітык, а табе задаюць такія палітычныя пытанні. Я не вельмі люблю палітычныя пытанні, але мая грамадзянская пазіцыя і мой погляд на важныя рэчы ― я іх не хаваю і заўжды выказваю. Але гэта не азначае, што ўсе пісьменнікі і паэты павінныя быць публічнымі ― тут залежыць ад іх тэмпераменту.

— Тым не менш, вашы словы падтрымкі адных палітыкаў і крытыка другіх маюць уплыў на грамадства.

— Я заўжды рада сказаць словы падтрымкі той жа Алене Анісім, з якой мы пазнаёміліся, ці Ганне Канапацкай, з якой пакуль не знаёмыя. Я падтрымліваю з’яўленне любых новых імёнаў, і асабліва жаночых, у палітыцы. Нейкае свежае дыханне, свежая кроў, бо не можаш ж усё круціцца вакол Някляева ды Лябедзькі! Краіна ж у нас вялікая, і калі з’яўляецца нейкі рух, то гэтаму толькі радуешся.

— Нейкі рух пачаўся у краіне, але ці верыце вы ў тое палітычнае пацяпленне, якое зараз нібыта назіраецца?

— Яно да першых эканамічных цяжкасцяў. Як толькі гэтыя цяжкасці пачнуцца, то гэтага ўсяго не будзе. Тым больш, што нечага  казачнага ад Еўропы не варта чакаць: яна не будзе, як Расія, падкормліваць такую вялікую краіну як Беларусь. Таму, я не вельмі гэтаму пацяпленню веру. Хаця, ва ўлады іншага выйсця няма: альбо яна ідзе на дэмакратызацыю і нацыяналізацыю працэсаў, альбо ― гэта катастрофа для яе. Праўда, дзе ўзяць людзей, якія гэтыя працэсы будуць ажыццяўляць?

— Вы лічыце, што эканамічныя цяжкасці яшчэ не наступілі? А калі гэтыя цяжкасці наступяць, то ці не абыякавыя будуць шараговым грамадзянам нацыянальныя пытанні?

— Думаю, што яшчэ не, яшчэ ў беларуса ёсць “загашнік”. І я не думаю, што калі цяжкасці наступяць, што беларусам стануць абыякавыя нацыянальныя пытанні. Людзі больш разумныя і за ўладу, і за лідараў апазіцыі. Бо людзі ўсё ж думаюць і пра ўласную годнасць у тым ліку. Так, трапляе за мяжу беларус, і ён адразу ж хоча неяк самаідэнтыфікавацца, кімсьці быць. Думаю, і тут людзі захочуць кімсьці быць. Іншая справа, ці знойдуцца фігуры, якія змогуць сфармуліраваць гэтыя новыя ідэі, заняцца асветніцтвам. Гэта ж трэба не проста на ўзроўні “Лукашэнка дрэнны” ― тут трэба праграма. А праграм гэтых я не бачу.

— Так мы дойдзем да таго, што вяртанне бел-чырвона-белага сцяга прадкажам…

— Усё будзе! Хаця б умераная дэмакратызацыя і нацыянальны шлях – іншага ўратавання ў краіны няма. Інакш ― губернія Расіі. А такая небяспека існуе, бо любому таталітарызму трэба нечым харчавацца. А тым больш, такой мілітарызаванай свядомасці, якая зараз існуе ў Расіі. Каб толькі тут у нас рускія танкі кветкамі не сустракалі… Дрэнны час. Але ж тут як кажуць: і нянавісць, і любоў можна здабыць з аднаго і таго ж матэрыялу.

— А яшчэ кажуць: “не дай вам Бог жыць у часы перамен”…

— Толькі гэтага нам з вамі ўжо ніяк не пазбегнуць.