Нашы за мяжой: Шпіёнскі дэтэктыў Яўгена Сулыгі

Гісторыя ад’езду

У журналістыцы я з 1987 года. Працаваў сабе працаваў, усё было добра, але пад канец 1990‑х сітуацыя рабілася ўсё больш жорсткай і непрадказальнай. Першы раз мяне судзілі за прафесійную дзейнасць у 1994 годзе. Я напісаў вялікі артыкул, у якім выкрываў вайсковую мафію. Але аказалася, што яна бессмяротная, і я суд прайграў.

Тады яшчэ за журналістаў ніхто не заступаўся, і мой суд прайшоў незаўважна. Праўда, я паўгода выплачваў грошы паводле прысуду…

Пасля я працаваў шмат у якіх газетах, выпускаў “АиФ в Беларуси”, займаўся журналісцкімі расследаваннямі… Неяк я пісаў пра адну крымінальную справу і назваў вінаватых у злачынстве, якія ў той час яшчэ знаходзіліся ў СІЗА. Суд ужо адбыўся, але ў іх яшчэ быў час падаць касацыйную скаргу. На той час я яшчэ не вельмі добра ведаў заканадаўства, а пасля публікацыі артыкула ў газеце аказалася, што за гэтымі сядзельцамі стаяць нейкія вельмі ўплывовыя людзі.

На мяне моцна “наехалі”, выклікалі ў суд і растлумачылі, што выкруціцца не атрымаецца – давядзецца выплачваць штраф у памеры прыкладна 30 тысяч долараў. А на той момант мая кватэра каштавала 35.

Паралельна мяне выклікаюць у пракуратуру і запытваюць пра мой артыкул васьмігадовай даўніны, дзе я пісаў пра першае замоўленае забойства ў Беларусі.

На той час я працаваў у “Знамени Юности” і займаўся журналісцкімі расследаваннямі і крымінальнымі здарэннямі. А тады – гэта быў 1993 год – каля кавярні “Павуцінка” ў двары забілі першага магната, беларускага алігарха Леснічука. Зараз гэтае прозвішча ў Беларусі нікому невядомае, а тады ён “сядзеў” на газавай трубе і плаціў за газ ад імя Беларусі, таму грошы ў яго былі вельмі вялікія…

Дык вось, кавярня рамантавалася, і кілер пранік неяк у гэты будынак ды адтуль забіў алігарха. Я тады быў яшчэ маладым, толькі звольніўся з арміі, прыйшоў у офіс гэтага алігарха, калі там праходзілі жалобныя мерапрыемствы, папрасіў у яго родных фотаздымак у газету, і яны не адмовілі. Міліцыя тады была гаваркая з журналістамі – распавяла падрабязнасці забойства, нават са зброі якой маркі Леснічука забілі. Мы выдалі гэты артыкул, быў фурор…

А праз восем год пасля тых падзей мяне выклікаюць у генеральную пракуратуру і кажуць: “Мы паднялі ваш артыкул – аказваецца, вы вельмі інфармаваныя па гэтай справе, ведаеце нават марку зброі і адкуль страляў снайпер. Дзіўна, чаму вы гэтым цікавіцеся?” Я кажу: а калі я ведаю марку зброі, з якой Лі Харві Освальд страляў у Кенэдзі, мяне можна і да гэтага забойства прывязаць? А яны кажуць: нармальных людзей не павінны цікавіць такія падрабязнасці…

Акрамя таго, годам раней я зрабіў матэрыял пра завод “Гомельшкло”. Там былі розныя хітрыя схемы, зноў быў скандал, а праз год забілі нават дырэктара завода, пра якога я кепска пісаў. І да мяне прыходзіць КДБ. Зразумела, я, каб падстрахавацца, адразу іду на “Радыё Свабода” і даю інтэрв’ю па гэтай справе. Але далей суд, пракуратура, нейкія званкі дахаты…

Я зразумеў, што нешта адбудзецца. Жонка мая лямантавала, казала, што я нас усіх падстаўлю, што ўсіх пазабіваюць. Спрабаваў шукаць паратунку, але ніхто мне дапамагаць не збіраўся. Я параіўся з сябрамі, і ў аднаго з іх аказаліся сябры ў Ангельшчыне.

Перад гэтым на маю дачку быў напад у ліфце: нейкі педафіл ці што… Калі мы звярнуліся ў міліцыю, то мяне спыталі, дзе я працую (а я на той момант працаваў у “Народная волі”). Тады нам адказалі: “Ну вы самі разумееце, нічым асаблівым дапамагчы мы вам не зможам”. Мне стала ўсё зразумела, я пазычыў грошы, узяў дзевяцігадовую дачку і з’ехаў…

Быў нейкі тур у Лондан для дзяцей, якія вывучаюць ангельскую мову, а на зваротным шляху заязджалі ў Дыснэйлэнд пад Парыжам. Я паабяцаў дачцэ Дыснэйлэнд, а атрымаліся так, што “атракцыёны” ўжо на 12 год зацягнуліся. Праўда, у гэтым турыстычным аўтобусе былі нейкія хлопцы, якія ўвесь час за намі назіралі. Можа, канешне, мне гэта і здавалася, бо была ўжо параноя. Але гід мне пастаянна казаў, ведаючы, дзе я працую: “Вы ж глядзіце – прыедзем у Лондан, выйдзем на Трафальгарскай плошчы, не махайце там бел-чырвона-белым сцягам…” Я шчыра паабяцаў, што не буду.

Уцёкі з аўтобусу – таксама цэлая гісторыя. Мы жылі ў сем’ях, у прыватных дамах. Раніцай нас сям’я прывозіла да аўтобуса, а пасля экскурсіі нас не адпускалі да таго часу, пакуль не прыедуць нашы гаспадары і пад роспіс не забяруць нас дамоў. Карацей, збегчы было нерэальна. Але я адпрасіўся на дзень – нібыта зрабіць інтэрв’ю з былой кіраўніцай Нацыянальнага банка Беларусі Тамарай Віннікавай. Відаць, усім так было цікава нешта даведацца пра гэтую жанчыну, што мяне адпусцілі з разлікам на мой расповед… Вось так мы і збеглі, а знаёмыя ўжо нам дапамаглі размясціцца…

Далей мы пайшлі шляхам палітуцекачоў або тых, хто пад іх косіць. 90% звычайна косяць. Некаторыя з уцекачоў мяне прасілі патлумачыць, чым дэманстрацыя ад пікету адрозніваецца. І такія людзі кажуць, што яны “палітычныя”…

Акліматызацыя

Тры гады пасля пераезду я быў у падвешаным стане. Пасля ўдалося атрымаць від на жыхарства. Тут і паўстала пытанне: куды далей? Славянскія дыяспары ў Брытаніі вельмі слабыя, дапамогі я ніадкуль не дачакаўся, але на пачатку 2001 года са мной звязаўся Сярэдзіч і прапанаваў далей працаваць на “Народную волю”. Такі фрыланс атрымаўся: я быў іх уласным карэспандэнтам у Лондане, але пастаяннага заробку не меў, толькі перыядычна за нейкія матэрыялы атрымлівала грошы за мяне жонка. Спрабаваў наладзіць супрацу з тамтэйшай прэсай. Пасля 2005 года месяц працаваў на “Бі-Бі-Сі” ў рускай службе – маім голасам нават агучваўся пазыўны “Гаворыць Лондан, вы слухаеце перадачы “Бі-Бі-Сі”. Пасля некаторы час працаваў ў групе Севы Наўгародцава: былі “Пасевы”, “Севаабарот”, “Бі-Бі-Сева”. Але ў той час на “Бі-Бі-Сі” пачаліся скарачэнні, і ў першую чаргу скарачалі замежныя рэдакцыі. Мне так і сказалі: “Ты павінен нас зразумець, працуй як фрылансер”.

А што рабіць, калі ў Лондане двухпакаёвая кватэра на двух чалавекі каштуе 890 фунтаў у месяц, плюс падатак на нерухомасць, плюс розныя рахункі?.. Фрылансерам заставацца там нельга, таму працаваў дзе мог: працягваў працаваць на “Народную волю”, спрабаваў знайсці грошы на ўласнае выданне, вёў блог у інтэрнэце… Потым пачаў працаваць на газету “Англия” – гэта руская газета, не вельмі высокага ўзроўню, але самая тыражная ў Лондане. Паралельна скончыў завочны курс “Журналісцкае расследаванне ў інтэрнэце” пры універсітэце. Да гэтага часу таксама супрацоўнічаю з кафедрай гэтага ўніверсітэта.

Жыццё за мяжой

Насамрэч цяжка, вельмі цяжка было прыстасавацца. Часам чытаеш такія загалоўкі: “Кожны трэці беларус марыць з’ехаць жыць на Захад”. Але марыць – гэта адно, а пачаць сапраўды жыць, неяк асімілявацца на Захадзе цяжка. Тым больш у такім узросце. Я з’ехаў, калі мне было 40 гадоў. У такім узросце, калі ты не алігарх і ў цябе няма грошай, уладкавацца тут з нашай прафесіяй вельмі цяжка. Быць дальнабойшчыкам – няма праблем, вы там знойдзеце працу, але ўсё роўна трэба час, каб правы пацвердзіць, каб адаптавацца.

З’ехаць можна, можна жыць – праўда, жыць сумна… Раней Ангельшчына для мяне была як нейкая выспа шчасця, я думаў, што там усё супер-супер. Я і сёння думаю, што гэта найлепшая краіна ў свеце, але ў ёй трэба нарадзіцца або з’ехаць туды ў раннім узросце… Як казаў Шандаровіч, я зразумеў, што Англія – гэта яшчэ адна краіна, якой я не патрэбны.

А чалавеку, нягледзячы ні на што, важна сацыяльна вага, прафесія, якой ён займаецца і адчувае сябе паўнавартасна, важна асабістае жыццё. У мяне ж на працягу гэтых год усё гэта было вельмі сумбурна. Што будзе зараз, я пакуль не ведаю. Калі ўсё будзе нармальна, буду жыць там, калі не – можа паеду яшчэ куды-небудзь.

Як рэагуюць у Ангельшчыне, калі чуюць, што Вы з Беларусі?

Як правіла, пра Беларусь не ведаюць. Я сустракаў не шмат людзей, якія ведаюць, што такое Беларусь, але як правіла яны працуюць па Чарнобыльскіх праграмах… Аднойчы я прагульваўся па нейкай глухой вёсцы і пабачыў альтанку, дзе на століку быў бел-чырвона-белы сцяг. Аказалася, што сюды неяк прыязджала група беларусаў, бо тут займаюцца запрашэннем беларускіх дзяцей на аздараўленне. Яны сказалі мне, што сімвал Беларусі для іх – гэта выява хлопчыка, які нарадзіўся без рук і без ног праз наступствы Чарнобыльскай катастрофы… А пра палітыку тут мала хто што ведае.

Неяк быў футбольны матч, калі беларуская каманда гуляла з ангельцамі, дык у заўзятараў нават была крычалка: “А хто ведае, дзе тая Беларусь? Нехта кажа: Каля Зімбабве, другі: Каля Гвадэлупы, трэці: Дзесьці паміж Пакістанам і Іранам… Але гэта не важна, мы іх усё роўна пераможам!”

Ангельцы кепска ведаюць геаграфію – толькі тыя краіны, якія ім цікавыя з турыстычнага боку. Яны ведаюць Афрыку, частку Азіі, а Еўропа для іх нецікавая. Толькі ў апошнія пяць год яны сталі сюды ездзіць, бо чулі, што ў нас шмат прыгожых дзяўчат. А іншым яны не цікавяцца. Калі я ім сказаў, што еду сюды, дык вельмі здзіўляліся – маўляў, навошта? Прыходзіцца тлумачыць, што гэта мая краіна, дзе мне ўсё зразумела…

Што б Вы параілі людзям, якія сёння вырашаюць з’ехаць з Беларусі?

У мяне была дачка, таму я ў першую чаргу думаў пра яе. Я не надта зважаў на тое, што даводзілася працаваць і ў начную змену, і рабіць “чорную” працу. Важна было, каб мая дачка адчувала сябе добра.

Важна, які ўзрост. Можа, маладым з ведамі ангельскай мовы і прасцей. Я сябе супакойваў такім чынам: маўляў, журналіст атрымаў заданне пабыць у розных ролях… Нейкі час гэта дапамагала трымацца, але на пэўным этапе батарэйка села, і я апынуўся на мяжы дэпрэсіі. Можа, гэта мой узрост паўплываў, бо мне пад 50, а хто я? Можа, лепш жыць у пекле, але быць рэдактарам уласнага “лістка”?

Як канец свету для кожнага вельмі індывідуальны (гутарка адбывалася напярэдадні 21 снежня – заўв. рэд.), так і ўмовы выжывання за мяжой для кожнага вельмі індывідуальныя. Я не думаю, што Саннікаў зараз адчувае сябе выдатна, як многія кажуць. Так, яго не хвалюе верагоднасць дэпартацыі, у яго там сястра, рэпутацыя і ўвогуле вонкава ўсё добра. Але, калі там яго ніхто не ведае, усё адно давядзецца пастаянна ўсім даказваць, што ты не ідыёт, а для гэтага патрэбна вялікая гнуткасць.

Зараз шмат у якіх краінах ёсць такія Detеn­tion cen­ter, куды змяшчаюць эмігрантаў, і ў якіх можна правесці шмат гадоў у чаканні – як у турме нястрогага рэжыму. Так можна дэградаваць. І так робіцца, каб чалавек у чаканні стаміўся і вырашыў, што лепш вярнуцца назад.

У мяне таксама былі памкненні вярнуцца. Спачатку дачка плакала, і мне даводзілася  яе ўгаворваць, пасля я ўпаў у дэпрэсію, а дачка мяне ўгаворвала, бо ўжо знайшла сяброў… Адным словам, кожнаму трэба прайсці свой шлях. Я б мог зараз працаваць на “Бі-Бі-Сі”, калі б мяне не скарацілі, жыў бы шыкоўна, ездзіў быў у Беларусь часта, прыязджаў бы сюды на тыдзень-два.

Карацей, калі вы не знойдзеце свайго месца пад сонцам, то не важна, якое сонца – ліберальна-дэмакратычнае, сацыял-дэмакратычнае, кансерватыўнае –  яно ўсё роўна вас не грэе…

ЗЫ. Праз пятнаццаць хвілін пасля сустрэчы Яўген Сулыга патэлефанаваў і дадаў: “Калі з’езджаеш за мяжу, людзі захоўваюць цябе ў памяці маладымі і прыгожымі. А праз дзесяць-пятнаццаць год нават добрыя знаёмыя могуць цябе проста не пазнаць. Таму перад ад’ездам раю ўсім яшчэ сто раз падумаць!”