“Рыжская” мяжа і “фашысцкая” Польшча — пра што пісалі савецкія газеты, якія выдавалі ў Заслаўі ў 1930‑я гады

Пра поспехі калектывізацыі і барацьбу з ворагамі

Усе тры газеты выдаваліся Заслаўскім раённым камітэтам кампартыі Беларусі і шмат ў чым паўтаралі адна адну. Аднак былі і свае асаблівасці.

Так, у пачатку 1930‑х гадоў на старонках “Камунара Заслаўшчыны” актыўна абмяркоўваўся працэс эканамічнай мадэрнізацыі краіны Саветаў. “Удзесяцярым тэмпы бальшавіцкай настойлівасцю і энтузіазмам за выкананне і перавыкананне планаў 1932-га году — чацвёртага заключнага году пяцігодкі. […] Агульную пасяўную плошчу яравых культур давесці да 102 млн га супраць 97,4 млн га вясновай сяўбы 1931 г. План азімых культур ў 1932 годзе давесці да 42 млн. га супраць 39,2 млн. га, што былі пасеяны ў 1931 годзе. […] У 1932 годзе дабіцца павышэння ўраджайнасці з 1 га зернавых да 8,5 цэнтнераў”, — адзначалася ў перадавіцы выдання за студзень 1932 года. У сваю чаргу камсамольцы Заслаўшчыны рапартавалі пра жаданне ўдзельнічаць у мабілізацыі народных мас на сяўбу. Перыядычныя выданні стракацелі паведамленнямі пра сходы камсамольскіх і камуністычных арганізацый рэгіёна.

“Канчаткова ачысціць калгасы ад кулацка-варожых элементаў, мабілізуючы бядняцка-серадняцкую частку калгасу на паспяховае выкананне пастаўленых задач партыі”, — падкрэслівалася ў адным з нумароў “Камунара Заслаўшчыны”.

Мяса- і лесанарыхтоўкі, сяўба і касьба, а яшчэ сацспаборніцтвы былі галоўнымі тэмамі перадавіц заслаўскіх (і не толькі) перыядычных выданяў пачатку 1930‑х гадоў.

“Жыць стала лепей, жыць стала весялей,” — фраза, якую Сталін прамовіў у лістападзе 1935 года на з’ездзе стаханаўцаў, стала лозунгам жыцця савецкіх грамадзян. А ўсе, хто з гэтым быў не згодны, запісваліся ў шэраг шкоднікаў, ворагаў і іншых “агентаў імперыялізма”.

“Навадворскі сельсавет стаіць на першым месцы, але маюцца калгасы, якія ганебна адстаюць ў выкананні планаў 3‑й бальшавіцкай сяўбы. Калгас “Чырвоны будаўнік” замест разгортвання сацспаборніцтва і ўдарніцтва ў пасяўной ганебна адстае на 25 мая на 11 працэнтовае выкананне сяўбы. Праўленне калгасу на гэта глядзіць вельмі з халадком: “яшчэ справімся, вясна вялікая”. Такое разважанне служыць можа толькі кулаку, а не на паспяховае выкананне 3‑й бальшавіцкай. Партыйнай і камсамольскай ячэйкам, а таксама сельсавету неабходна звярнуць самую сур’ёзную ўвагу на калгас “Чырвоны будаўнік”, — пісалі ў адным з заслаўскіх выданняў на пачатку 1930‑х гадоў.

Часта ў газетах друкавалася так званая “Чорная дошка” — спіс гаспадарак, якія “падрываюць” сацыялістычную эканоміку. “За ганебнае адставанне, за слабую рэалізацыю ў практычнай рабоце шасці ўмоў таварыша Сталіна пакідаем на чорнай дошцы: 1. Шапялеўскі сельсавет — 55 працэнтаў выканання плану (старшыня Крыванос); 2. Гатовінскі сельсавет — 61 працэнт выканання плану (старшыня Крыванос); 3. Гуцянскі сельсавет — 64 працэнта выканання плану (старшыня Руткоўскі). Гэтыя сельсаветы павінны мабілізаваць усю грамадскасць, каб зняцца з чорнай дошкі”, — пісалі аўтары “Камунара Заслаўшчыны”.

А вось як праблемы на месцах апісваліся ў газеце “Калгаснік Заслаўшчыны”: “Дарожнае будаўніцтва па Навадворскаму сельсавету пад пагрозай зрыву. План выкананы ўсяго на 3–4 працэнта. Невыкананне гэтага плану інакш як недаацэнкай дарожнага будаўніцтва не назавеш. Некаторыя калгасы не лічаць дарожнае будаўніцтва важнай справай. Так, калгас “Новае жыццё”, павінен быў адпрацаваць на дарожным будаўніцтве 192 працадні, а адпрацаваў ўсяго 10 працадзён. Самае горшае становішча з калгасам “Чырвоны Захад”. Ён цалкам зрывае дарожнае будаўніцтва: павінен быў вырабіць 174 працадні, а паслаў за ўвесь час штурму 5  падвод. Трэба сказаць, што і дарожны стараста гэтага сельсавету таварыш Берман дрэнна адносіцца да сваёй справы. Калі аднаго разу камсамольцы і актыў калгаснікаў хацелі зрабіць васкрэснік на дарбудаўніцтва, дык таварыш Берман не прыйшоў своечасова, у гадзін 7–8, а прыйшоў у дзесяць гадзін, калі ўсе раз’ехаліся. Партыйная і камсамольская ячэйка, калгасы, сельсаветы павінны забяспечваць выкананне планаў будаўніцтва”.

На жаль, невядома, чым скончылася справа таварыша Бермана і іншых жыхароў Заслаўшчыны, якіх “разбіралі” на старонках мясцовай прэсы. Аднак такія “кейсы” маглі скончыцца абвінавачаннем у “службовым злачынстве”. Паводле Артыкула 196 Крымінальнага кодэкса БССР ад 1928 года (са змяненнями ад студзеня 1940 года) нядбайнае ці недобрасумленнае стаўленне службовай асобы да сваіх абавязкаў, цяганіна, пратэкцыянізм, а таксама не выкананне службовай асобай дзеяння, якое яно па сваіх службовых абавязках павінна было выканаць, цягнулі да пазбаўлення волі на тры гады, ці накіраваннем на папраўча-працоўныя працы на год. Але органы НКУС маглі вельмі лёгка перакваліфікаваць абвінавачанне на Артыкул № 69, які гучаў, як “Падрыў дзяржаўнай прамысловасці, транспарта, гандлю, грашовага абарачэння ці крэдытнай сістэмы, здзейсненных у кантрэвалюцыйных мэтах шляхам адпаведнага выкарыстання дзяржаўнай установы ці супрацьдзеяння іх нармальнай дзейнасці”. Абвінавачаныя ў гэтым злачынстве звычайна прысуджаліся да “вышэйшай меры сацыяльнай абароны” — растрэла. Такой была рэчаіснасць у міжваеннай БССР.

Міжнародны парадак дня

Іншая група публікацый у міжваенных газетах Заслаўшчыны тычылася “аналіза” падзей міжнароднай палітыкі. Асабліва шмат увагі надавалася падзеям у суседняй дзяржаве — Польшчы, якую аўтары беларускіх савецкіх газет называлі не інакш, як “фашысцкай”. Выданні пільна сачылі за ўсімі фактамі рэпрэсій польскіх улад супраць насельніцтва Заходніх Беларусі і Украіны.

Асаблівую ўвагу надавалі арыштам дзеячаў КПЗБ і КПЗУ, а таксама камсамола. У адным з нумароў “Камунара Заслаўшчыны” ў пачатку 1930‑х гадоў чытаем:

“Вільня. Віленскі акруговы суд разглядаў справу пяцёх абвінавачаных нібы ў “шпіянажы” на карысць СССР. Гэта папулярнае цяпер у польскіх судах абвінавачанне, на падставе якога выносяцца смяротныя і катаржныя прысуды рабочым і сялянам. Прыгавораны: Ядвіга Казлоўская на 10 год катаргі, Ян Мордасі і Галена Дыдзінская — на 8 год, Ян Дыдзінскі — на 3 гады і Амельян Герасімёнак — на два гады”.

У іншым нумары газета “Камунар Заслаўшчыны” інфармавала пра тое, што “польскі фашызм рыхтуе ліквідацыю Таварыства беларускай школы”.

Паводле інфармацыі выдання, у складзе ТБШ на той момант было 10 тысяч членаў. Савецкія газеты імкнуліся паказаць гэтую арганізацыю чыста камуністычнай і супрацьпаставіць яе “беларускім нацыянал-фашыстам”, якія дзейнічалі заадно з “польскімі акупантамі”.

“Гэтымі днямі віленская дыфензіва разграміла гурток ТБШ у Вільні, які складаўся амаль выключна з рабочых заводаў і фабрык. Кіраўніцтва гуртка і звыш 10 членаў арыштаваны”, — падкрэслівалася ў выданні.

Варта адзначыць, што сапраўды ў пачатку 1930‑х гадоў польскія ўлады актыўна змагаліся супраць беларускага нацыянальнага руху на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Прычына была і ў тым, што ў беларускіх нацыянальных арганізацыях дзейнічала вялікая колькасць савецкіх агентаў і выведнікаў, якія імкнуліся накіраваць дзейнасць гэтых стурктур у патрэбным для Масквы накірунку.

Беларуская справа, распаўсюд і развіццё беларускай мовы і культуры бальшавіцкіх агентаў не цікавілі.

Разам з гэтым, не варта думаць, што беларускія арганізацыі ў Заходняй Беларусі складаліся толькі з “агентаў Крамля”. Там было шмат адданых беларускай справе людзей, якія стануць ахвярамі польскіх, а потым і сталінскіх рэпрэсій.

Не меньш папулярнымі ў савецкіх газетах, якія выходзілі ў Заслаўі ў 1930‑я гады, была тэма эканамічнага заняпаду заходняй суседкі БССР. У газеце “Камунар Заслаўшчыны” друкаваўся артыкул, пра тое, што польскія сяляне на Віленшчыне харчуюцца крапівой, а ў выданні “На ахове граніцы” публікавалася нататка, пра тое, што працоўным у польскай Сілезіі не выплочваюць заробкі і яны паміраюць з голаду. Зразумела, што танальнасць гэтых матэрыялаў была накіравана на тое, каб паказаць, як добра жывецца працоўным і сялянам у краіне Саветаў.

У 1932 годзе савецкая беларуская прэса і, у тым ліку, газеты Заслаўшчыны, актыўна абмяркоўвалі забойства прэзідэнта Французскай рэспублікі Поля Думэра прадстаўніком рускай эміграцыі Паўлам Гаргулавым. Услед за маскоўскімі газетамі бээсэсэраўская перыёдыка спрабавала ачысціць забойцу ад абвінавачанняў у супрацы з савецкімі спецслужбамі і называла гэтага чалавека “агентам белагвардзейшчыны, якая імкнецца стравіць Францыю з СССР”. У сярэдзіне 1930‑х гадоў вялікую ўвагу газеты Заслаўшчыны надавалі падзеям Грамадзянскай вайны ў Іспаніі. У “Калгасніку Заслаўшчыны” і “На ахове граніцы” публікаваліся апошнія навіны з франтоў, здымкі рэспубліканскіх жаўнераў і карыкатуры на Франка і яго памагатых.

Мяжа побач

Вялікая колькасць матэрыялаў, якія публікаваліся ў даваенных газетах Заслаўшчыны, было прысвечана памежнай тэматыцы, а менавіта таму, як жыхары памежжа дапамагаюць “зялёным фуражкам” ахоўваць савецка-польскі памежны кардон. “Шпіёнаманія” была вельмі распаўсюджанай з’явай у памежных з Польшчай раёнах Заслаўшчыны.

У траўні 1936 года газета “Камунар Заслаўшчыны” пісала:

“Трывожная вестка маланкай абляцела ўвесь калгас. На нашу тэрыторыю перайшоў парушальнік мяжы. Ціха, адзін за другім, знікалі ў цемры асенняй ночы калгаснікі. У канцы калгаснай вёскі, каля густых кустоў прытаіўся калгасны вартаўнік Пётр Чабатар. Навокал было ціха. Толькі асенні вецер цяжка калыхаў вялікія калматыя верхавіны сасоніка. Марасіў невялікі халодны дожджык. […] Далёка прыдушана трэснула галінка, ледзь чутна ўсплеснула вада. Праз некаторы час таямнічыя гукі паўтараліся ўжо бліжэй. Нехта ішоў. Праз некалькі хвілін з‑за кустоў вынырнула постаць. Крадучыся ўсё бліжэй і бліжэй яна набліжалася ў накірунку Пётры. Яшчэ хвіліна і невядомая постаць апынулася каля яго. Моцнай камандай “лажыся” Пётра змусіў легчы незнаёмца. Невядомы чалавек аказаўся парушальнікам нашай граніцы. […]

Падобных фактаў у жыцці калгаснага вартаўніка Пётры Чабатара былі дзесяткі. Ён нараўне з аховай сацыялістычнай калгаснай маёмасці пільна ахоўвае межы нашай вялікай радзімы. […] Калі вораг пераходзіць нашу мяжу, тады ўсе калгаснікі разам з памежнікамі стараюцца затрымаць яго. Нічога іх не ўтрымлівае перад гэтым: ні суровая зіма, ні даждлівая восень. Затрымаць праклятага ворага — вось мэта ўсіх калгаснікаў. […] Такім героем, такім патрыётам нашай радзімы з’яўляецца Пётр Чабатар. За яго рэвалюцыйную пільнасць, за баявы гераізм па ахове межаў у яго зараз на грудзях красуецца Ордэн “Знак пашаны”. Такіх пільных калгаснікаў хапала ў кожнай савецкай вёсцы на “рыжскай мяжы”.

“Ноччу, калі людзі пасля напружанай працы спяць, ворагі, нібы тыя ваўкі, туляцца па лесе. А праз гушчу леса ім лягчэй прабірацца да мяжы, а наша задача, не прапусціць іх. Для гэтага нам трэба быць пільнымі”, — падкрэслівалася ў выданні “Калгаснік Заслаўшчыны” ў лістападзе 1936 года.

У памежных населеных пунктах ствараліся брыгады садзейнічання памежным войскам НКУС БССР. “І калі вораг сапраўды прайшоў мяжу, то па першаму сігналу байцоў, будзь гэта ў дзень, ці ў ноч, усё насельніцтва бліжэйшых вёсак: мужчыны, жанчыны, а то і дзеці ідуць, каб яго злавіць. У такі час яны захоўваюць ваенную дысцыпліну, і які б вораг не быў, ён заўсёды бывае злоўлены”, — адзначалася ў адной з публікацый газеты “На ахове граніцы”.

У верасні 1939 года Заходняя Беларусь была далучана да БССР. “Небяспечнага” польскага суседа ўжо не было, але старую мяжу працягвалі трымаць. А на Захадзе “першая краіна працоўных і сялян” ужо мяжавала з нацысцкай Германіяй. У студзені 1941 года газета “Калгаснік Заслаўшчыны” публікавала заметкі з назвамі “Аб заключэнні дагавора паміж СССР і Германіяй аб савецка-германскай граніцы ад ракі Ігорка да Балтыйскага мора” і “Камюніке аб заключэнні гаспадарчага пагаднення паміж СССР і Германіяй”. Да нападу Гітлера на Савецкі Саюз заставалася меньш за паўгода. Увогуле варта адзначыць, што ў гэты час заслаўскія газеты амаль нічым не адрозніваліся ад цэнтральных савецкіх выданняў, кшталту “Правда” і “Известия”. Мясцовыя навіны “выштурхоўваліся” на апошнія старонкі перыёдыкі, а на перадавіцах друкаваліся паведамленні “агульнасаюзнага значэння”.

Пасля Другой сусветнай вайны ў БССР “забыліся” пра даваенную “рыжскую мяжу”. Адныя даваенныя газеты зніклі, а іншыя засталіся. Так, “Калгаснік Заслаўшчыны” ператварыўся спачатку ў “Шлях сацыялізма”, а потым “Шлях камунізма”. Апошняй савецкай назвай “раёнкі” было “Наша жыццё”, а зараз выданне, якое бярэ свой пачатак з міжваеннага дваццацігоддзя, носіць назву “Прысталічча”.