Рэжысёр Андрэй Саўчанка: Я жыву ў прыняцці і пераасэнсаванні страты

15 жніўня беларускі «Тутэйшы тэатр» у чарговы раз паказаў у Варшаве імправізацыйны спектакль «Гаральд». Гэтым разам – на сцэне культурніцкай прасторы «MIT». Спектакль выклікаў у каго захапленне, у каго – недавер. «Белсат» паразмаўляў з рэжысёрам «Тутэйшага», акторам і «сталкерам» Андрэем Саўчанкам – пра імправізацыю як каштоўнасць і пра монаспектакль паводле Чэхава «Сад», які ён пакажа ў Варшаве 24 жніўня.

Рэжысёр і актор Андрэй Саўчанка выступае перад спектаклем «Гаральд» . Варшава, Польшча. 15 жніўня 2024 года. Фота: «Белсат»

«Гаральд» трывае і трымае ў напружанні амаль дзве гадзіны. Па заканчэнні акторы і гледачы разам выходзяць на Сталёвую ў варшаўскай Празе, каб дзяліцца эмоцыямі. Позна. Але Варшава працягвае спектакль жыцця: пнуцца таксоўкі, мігціць рэклама, людзі п’юць віно на тэрасах. Андрэй Саўчанка стаіць у баку. Крыху стомлены і нібыта адсутны.

«Гэта сапраўды была імправізацыя?..» – пытаемся ў рэжысёра. «Не верыцца, праўда?..» – адказвае на пытанне пытаннем.

Пасля перапынку, падчас абмеркавання спектаклю, сумненні выказвае яшчэ адзін глядач: «У некаторых месцах было так добра сшыта, што я падумаў – гэта не магло быць спантанна…» Аказалася, падобныя сумневы мелі тыя, хто глядзеў «Гаральда» ўпершыню. Заўсёднікі ж пазіралі на неафітаў з усмешкай. А артысты таямніча маўчалі.

Спраўдзіць чысціню імправізацыі «Гаральда» можна было хіба жыўцом – узняцца з крэсла і далучыцца да сцэнічнай дзеі ў трэцяй частцы (глядацкай). На жаль, ніхто не асмеліўся. Хоць «Гаральд» дазваляе і нават падахвочвае да непасрэднага ўдзелу. Мяжа паміж сцэнай і глядзельняй размываецца. І гэта заварожвае. Аж адчуваеш на вуснах смак грэйпфрута, які разрываюць зубамі актор і акторка, каб знайсці ў мясістай мякаці штосьці, што можна было б назваць каханнем…

Андрэй Саўчанка адкладае ў бок два памаранчавыя алоўкі, якія падчас спектаклю не выпускае з рук, і сядае насупраць. Гутарым проста на імправізаванай сцэне, разагрэтай і абпырсканай сокам ад цытрусавых «Гаральдам»…

«Чым запаўняць тое, што з мяне вырвана?»

«Белсат»: – Добра, карыстаюся вашым жа прыёмам. Калі зараз пагрузіцеся ў сярэдзіну сябе, то якое слова адтуль вымеце?

Андрэй Саўчанка: – «Страта». Маё слова – «страта». Я жыву зараз у страце. У прыняцці страты, у пераасэнсаванні страты, ў спробе зразумення, што з гэтым рабіць, дзе знайсці рэсурсы, чым запаўняць тое, што з мяне вырвана і што пакуль не загойваецца.

Рэжысёр і актор Андрэй Саўчанка. Жнівень 2024 года. Фота: «Белсат»

– Самая балючая страта – якая?

–  Радзіма. Я страчваю магчымасць бачыцца з блізкімі. На жаль, анлайн-камунікацыя не ратуе, гэта як плацэба нейкая. Я страчваю магчымасць быць на сваім хутары, дыхаць тым паветрам, хадзіць дарогамі, якімі хадзіў. Я сябе ўгаворваю, што, маўляў, усё нармальна, ты амаль што – «перакаці поле». Але калі глыбока зазірнуць у сябе, то я, хутчэй, чалавек, які страціў і яшчэ не прыняў гэтай страты. Спрабую з гэтым жыць, і ў мяне дрэнна атрымліваецца. Працаваць з гэтым прасцей, чым жыць. Таму адзін з маіх спосабаў – перавесці гэта ўсё ў працоўнае рэчышча, паглядзець на гэта творча. Прапусціць працэс пераасэнсавання і прыняцця праз творчы акт.

– Андрэй, а чаму імправізацыя? Чаму імправізацыйны, а не класічны тэатр? 

– У нас ёсць розныя формы. А імправізацыя як форма ўзнікла ў нас яшчэ у Менску, у студыйным тэатры. Я адчуў, што яна запатрабаваная – як спосаб усведамляць, што адбывацца са мной тут і зараз, апрацоўваць гэта творча і за конт гэтага ствараць мастацкі твор. Мне падаецца, што імправізацыя – вельмі істотны навык універсальнага актора. А цяпер час універсальных актораў. Зараз амаль немагчыма быць у амплуа, калі, канешне, не займаешся рамяством. 

Да таго ж я адчуў водгук людзей, якія мяне атачалі, іх зацікаўленасць. І вельмі хутка адчуў водгук аўдыторыі. Яна цяпер можа глядзець твор, які не патрабуе спецыяльнай падрыхтоўкі ці начытанасці, бо проста на вачах ў цябе ўзнікае тое, што адбываецца сёння і тут з жывымі людзьмі. Тое, што дае месца рэфлексіі, фантазіі, абстрагаванню ад усяго. Альбо – момант канфліктаў, якія праходзяць праз жывых людзей. Мы запрашаем ў гэты момант і праходзім яго такім асаблівым і асабістым чынам. Для мяне гэта каштоўнасць у акторскай дзейнасці. 

«Разбурыць і ісці далей»

– 24 жніўня ў гэтай жа прасторы «MIT» вы пакажаце «Сад» паводле чэхаўскага «Вішнёвага саду». Чэхаў зараз актуальны для нас?

– Для мяне ў цяперашняй сітуацыі гэта вельмі складаны матэрыял. Па-першае, таму, што я ў ім даўно варуся. Ён праходзіць праз розныя этапы майго жыцця. І кожны раз ён для мяне разварочваецца іншым чынам. 

Рэжысёр і актор Андрэй Саўчанка. Жнівень 2024 года. Фота: «Белсат»

Для мяне гэта выклік, таму што гэта расейскі аўтар і гэта тэкст па-расейску (мова монаспектаклю беларуская – заўв. «Белсат»). І сёння я адчуваю, скажам так, усю небяспечнасць карыстання гэтым тэкстам для выказвання нейкіх сваіх сакральных сэнсаў. Інтымнасть, якая ў мяне ўзнікала з гэтым тэкстам раней, разбураная. Я аднойчы паспрабаваў ставіць яго ў Варшаве і ўжо падчас рэпетыцыі сутыкнуўся з тым, што не магу рабіць яго так, як рабіў дагэтуль. Як рабіць гэта па-новаму – я не ведаю. І пакуль шукаю. Але ўнутры сябе адчуваю, што гэта немагчыма кінуць і забыць, адкласці на гарышча ці ў скляпенне. 

І, мабыць, самае істотнае, што прапанова паказаць «Сад» прагучала ад іншых людзей. Без гэтага я наўрад ці шукаў бы далей. А цяпер для мяне гэта выклік. Я адчуваю, што камусьці мой спектакль яшчэ патрэбны. І гэта вельмі адгукаецца ўва мне, бо ў гэтым праекце я ўвесь час адчуваю недарэалізаванасць, недавыказанасць. Гэта сталася своеасаблівай барацьбой з аўтарам, якога я вельмі паважаю, які для мяне і настаўнік, і правакатар, і апанент. 

Ну і яшчэ ён закранае тое, з чага мы пачалі ўвогуле нашую гутарку, – тэму страты. І цікава, што роля, якую я абраў, – гэта роля захопніка, які набыў сад у іншых людзей, забраў, можна сказаць, чужое, лічачы, што гэта частка ягонага. І тым самым – разбурыў штосьці, але іншага выйсця не бачыць: разбурыць – і жыць далей, ісці далей. І для мяне менавіта гэты момант страты, разбурэння, высілкаў, дзеля таго, каб перажыць гэта, праскочыць і пайсці далей, – гэта кропка, якую я сам мушу пастаянна праходзіць. Вось чаму я адважваюся на гэты матэрыял.

«Тутэйшы тэатр» – гэта месца, дзе я ёсць»

– «Тутэйшы тэатр» у Менску і тут – вялікая розніца?

– Мяркую, што так. Назва «Тутэйшы тэатр» нарадзілася ў Менску. Канцэпцыя такая: я нарадзіўся тут і памру тут, але маю час, моц і жаданне асэнсоўваць і рабіць штосьці з тым, што вакол мяне – з гэтым «тут». Таму – «тутэйшы». А ў Варшаве я не магу сабе сказаць такіх рэчаў. Гэта этап пераасэнсавання, і ён не завершаны. Але зараз для мяне «Тутэйшы тэатр» – гэта месца, дзе я ёсць. І гэтае месца – людзі, абставіны, умовы, у якіх я аказваюся. І яны становяцца маім тут. 

Сяргей Пукст грае музыку падчас спектаклю «Гаральд» у прасторы «MIT». Гаральд — гэта форма, структура для акторскiх iмправiзацый, з дапамогай якой на вачах гледача нараджаецца кампазiцыя iмправiзаванага спектаклю. Жнівень 2024 года. Фота: «Белсат»

Але ж самое слова «тутэйшы» мае і абразлівыя сэнсы. Таму назва гэтая для мяне і сакральная, і адначасова самакрытычная. Паміж гэтымі сэнсамі я і знаходжу зараз сябе.

– «Гаральд», «Сад» – што яшчэ паспеў зрабіць тут «Тутэйшы тэатр»?

– Мы, сумесна з фундацыяй «Tuta­ka», стварылі ў Беластоку спектакль «Святло ў цемры» паводле нерастралянай паэзіі. Гэта вялікі праект, і спадзяюся, што мы яго пакажам сёлета на фестывалі «Inex Fest», куды атрымалі запрашэнне. 

У нас ёсць паказаны «Сад». І ёсць праект «Лэдзі & МакБэт», гэта адначасова тэатр і тэрапія (рэалізаваны супольна з псіхолагам Вікай Пякарскай – заўв. «Белсат»). А таксама цікавы праект «Інтэрв’ю. Шчырасць», які пачынаўся яшчэ ў Менску, а тут, напрыканцы сезону, мы зладзілі два праекты – з Юрыем Дзіваковым і Ігарам Станкевічам. Вельмі для мяне дарагія праекты. І я спадзяюся, што буду іх працягваць. Знайду моц, каб весці іх далей.

«Мая палітыка – гэта мая справа»

– У адным з відэазапрашэнняў на курс акторскага майстэрства вы кажаце, што актор мяняе сусвет. Верыце ў гэта?

– Я ідэаліст у гэтым сэнсе. Хутчэй за ўсё, гэта не так… Але я не страціў веры ў тое, што чалавек, які прымае рашэнне на вачах ў іншых людзей здзейсніць акт стварэння, акт разбурэння, акт ініцыяцыі, акт пражывання чужога жыцця – і свайго адначасова – уплывае на сусвет. Уплывае на гледачоў, якія нясуць гэта с сабой далей ў іх жыцці ці ў іх творчасць. Гэта, можа, гучыць як запісванне сябе ў паўбогі. Але мне падаецца, што наша прафесія прэтэнцыёзная ў гэтым сэнсе, што без гэтых амбіцыяў табе будзе складана там выжываць.

– Калі не верыш у гэта – не мае сэнсу выходзіць на сцэну?

– Калі не верыш – можаш працаваць як рамеснік і выконваць тое, што ад цябе патрабуюць іншыя людзі. Толькі мне гэта не вельмі цікава.

Рэжысёр і актор Андрэй Саўчанка. Жнівень 2024 года. Фота: «Белсат»

– Наконт змяніць свет вакол сябе. Некаторыя акторы пайшлі ў палітыку і сталі, напрыклад, сябрамі Каардынацыйнай Рады. Не было думкі пайсці такім шляхам?

– Я мяркую, што, каб зрабіць штосьці ў палітыцы, мне трэба нарадзіцца яшчэ раз і троху іншым чалавекам. Я лічу, што мая палітыка – гэта мая справа. Гэта тое, што я раблю. Тэатр – гэта і ёсць мая палітыка. Праз гэта я выказваю свае пазіцыі, праз гэта я адстойваю свае ідэалы. Адказваю на тое, што палітыка робіць са мной, а я спрабую рабіць з палітыкай. Што тычыцца грамадзянскіх пазіцый, яны ў мяне, падаецца, ёсць. А што да нейкага палітычнага руху, то я туды іду праз творчасць.

«Разыгралі болевыя кропкі»

– На сваёй ранейшай старонцы ў «Інстаграме» вы прэзентавалі сябе, апрача іншага, і як сталкер. Куды ведзяце і што даследуеце зараз у гэтай якасці? 

– Сталкер – гэта… Я ўвесь час шукаў фармулёўку сваёй ролі – ролі чалавека, які спрабуе навучаць, дзяліцца і адгукацца людзям, якія шукаюць сябе ў тэатральнай галіне. Шукаў для сябе вобраз. Таму што «педагог», «рэжысёр», «актор» – гэта не цалкам выяўляе сутнасці таго, што я раблю. 

«Сталкер», безумоўна, быў мне навеяны братамі Стругацкімі і Таркоўскім. Гэта чалавек, які вельмі чулліва ставіцца да пэўнай прасторы, ў дадзеным выпадку – тэатральнай, набіраецца смеласці весці туды людзей, перажывае за тое, як людзі пройдуць свой шлях, спрабуе адказна падыходзіць да гэтага і шукае адказнасці на тым баку, у тых самых людзей. Па сутнасці, гэта праваднік, які вядзе па ter­ra incog­ni­ta, сам ужо тое ды сёе ведае. І верыць ў тое, што гэтая прастора глыбокая, сапраўдная. Прынамсі можа быць такой, у залежнасці, з чым туды заходзіш. Таму такі вобраз.

– Распавядзіце троху пра гэтыя тэрыторыі.

– Ёсць тры напрамкі. Першы – акторскае майстэрства. Там розныя праграмы. Адна з іх называецца «Міф пра актораў», дзе я прапаную людзям даследаваць, ствараць і разбураць міфы пра гэтую прафесію – праз свае творчыя спробы. Ёсць праграмы для розных ўзроўняў, для пачаткоўцаў і прафесіяналаў. Зараз на стадыі запуску праграма, якая называецца «Фракталы», у якой бы я хацеў шукаць навучання паміж акторскімі метадамі і IT-тэхналогіямі. Мне цікава было збіраць ў адным полі людзей менавіта з гэтых дзвюх галінаў  і ствараць з імі новыя творы. 

Рэжысёр і актор Андрэй Саўчанка. Жнівень 2024 года. Фота: «Белсат»

Другі кірунак – гэта аратарскае майстэрства, публічны выступ. Асноўныя праграмы ідуць на адукацыйным хабе «Нацыя лідараў». Гэта базавы курс «Сейбіт прамовы» і паглыблены «King’s Speech. Эфектыўны публічны выступ». Маю таксама ў распрацоўцы праграму «Чорная рыторыка», у якую хачу запрашаць людзей троху дасведчаных, каб яны маглі ведаць, карыстацца і разумець, якім чынам абараняцца і супрацьстаяць чорнай рыторыцы.

– Вельмі надзённая тэма… 

– Мне падаецца, абсалютна так. Трэці кірунак – бадай што для мяне самы выкліковы і самы складаны. Гэта дзеці. У мяне ёсць праграма, якая называецца «Арт–Вандроўка. Тэатр для дзяцей». Я прыходжу до дзяцей як до творцаў, запускаю з імі рознага кшталту гульні, падтрымліваю іх імпэты і прапаную нейкія свае напрамкі. Пачынаем з імі гуляць, і яны рэалізуюцца як творцы, якія маюць сваё бачанне, якія маюць права на ажыццяўленне гэтага бачання… 

І мая задача – адшукваць зерне і даваць ім прарастаць. Даваць дзецям магчымасць сапраўды гуляць і напаўняцца гульнёй і за конт гэтага – вырошчваць сваю асобу і сваю індывідуальнасць.

– Размова двух людзей таксама тэатр?

– Абсалютна.

– Што мы з вамі разыгралі зараз? Стомленасць?..

– Не выключаю. Але думаю, што гэта не асноўная нашая тэма была (усміхаецца). Разыгралі сэнсы. Болевыя кропкі. Кірункі дзейнасці.

«Тутэйшы тэатр» быў створаны Андрэем Саўчанкам ў 2017 годзе ў Менску. Тэатра існуе «на сутыкненні лабараторнага, студыйнага, аўтарскага накірункаў». У лютым 2022 года Андрэй Саўчанка быў затрыманы і правёў за кратамі 15 содняў. Рэжысёр разам з «Тутэйшым тэатрам» былі вымушаныя пераехаць у Польшчу, дзе працягваюць сваю дзейнасць.