«Каму належыць Вільня»: пра што пісала газета «Крыніца» ў 1925 годзе

Друкаваны орган Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі меў сваю рэдакцыю ў Вільні. Легендарнае выданне 23 жніўня 1925 года было забароненае, але неўзабаве адрадзілася пад іншай назвай – «Беларуская Крыніца». Што чыталі нашыя продкі?

На момант лета 1925 года галоўным рэдактарам быў Браніслаў Туронак. Заснавальнікам і першым рэдактарам быў ксёндз Адам Станкевіч, а ў 1930‑х на гэтай пасадзе працаваў Янка Пазьняк, дзед Зянона.

Газэта каштавала 15 польскіх грошаў, а падпіска на год складала 6 злотых.

Угодкі Багушэвіча

Апошні нумар перад закрыцьцём распачынаўся артыкулам пра Францішка Багушэвіча.

Сярод аж некулькіх беларускіх народных юбілеяў у сёлетнім годзе пасьля Ф. Скарыны першае месца належыць Ф. Багушэвічу, якога сёлета прыпадаюць 25‑я ўгодкі сьмерці. Мэтрычныя кніжкі касьцёла ў Жупранах (Ашмянскі павет) за 1900 год №62 пішуць, што ў гэтым годзе 15 красавіка ў Кушлянах памёр Ф. Багушэвіч, маючы 60 гадоў ад роду. Цела яго пахавана пры тым жа касьцёле.

Памяць Ф. Багушэвіча нязвычайна дарагая для беларусаў, бо ён зьяўляецца бацькам і пачынальнікам беларускага адраджэнскага руху. Сярод беларускіх патрыётаў і песьняроў ён першы загаварыў аб усестаронным адроджэньні беларускага руху.

Думкі свае Францішак Багушэвіч захаваў для нас у дзьвёх невялічкіх кніжках: Дудка беларуская, падпісаная выдуманым прозьвішчам Мацей Бурачок, і Смык беларускі, падпісаны так-жа прозьвішчам выдуманым Сымон Рэўка з‑пад Барысава.

Багушэвіч першы сказаў: «Не пакідайце мовы нашай беларускай, каб ня ўмёрлі!»

Значэньне для нас працы Францішка Багушэвіча гістарычнае. Ён першы стварыў ясныя лініі беларускага адраджэньня.

Беларуска-літоўскае паразуменьне

Як і сто гадоў таму, так і сёньня ў дачыненьнях паміж двума народамі былога Вялікага Княства Літоўскага быў цень складаных прэтэнзіяў. Што адбывалася ў 1925?

Гісторыя і геаграфія, а так жа супольныя інтарэсы палітычныя, культуральныя і эканамічныя спрадвякоў беларусаў і літоўцаў прымушалі жыць у паразуменьні і згодзе. Дык нічога дзіўнага, што народы гэтыя заўсёды былі з сабой дужа блізка, а разыходзіліся толькі пад чужой прынукай.

Вось-жа і сёньняшні час некаторыя, як з боку беларускага так і літоўскага, так-жа завуць часам непаразуменьня, а нават і сваркі беларуска-літоўскай.

На наш погляд гэта непаразуменьне ёсьць надта невялічкае і ня мае пад сабой цьвёрдага і пэўнага грунту: яно, паводле нас, знаходзіцца перадусім між беларускай, а хутчэй “тожэ беларускай” эміграцыяй і некаторымі кругамі літоўскага грамадзянства ў Коўні. Грамадзянства ж Віленшчыны, як беларускае, так і літоўскае, між сабой ня бачаць ніякага непаразуменьня.

Ідзець пытаньне, да каго Віленшчына, што цяпер знаходзіцца пад Польшчай, будзе і павінна належыць у будучыне: да Літвы, ці да Беларусі?

Адказ на гэтае пытаньне хоць ня лёгкі, але ўсё ж магчымы.

Урывак з апошняга нумару

Бяручы гэту справу практычна, як беларусы, так і літвіны павінны як найбліжэй паразумецца і супрацоўнічаць, баронячы сябе і здабываючы правы свайго народу ад Масквы і Варшавы. Але гэта адказ толькі негатыўны і тут ніякага непаразуменьня між беларусамі і літоўцамі няма і быць ня можа.

Калі ж ідзе аб адказе на пытаньне прынцыпова і пазытыўна: як падзяліць скуру віленскага мядзьведзя, дык трэба сказаць, што і тут справа ня так ўжо страшная. Калі б у гэты шчасьлівы час беларускі народ, хоць бы так як літоўскі, меў свій незалежны цэнтр, сваю дзяржаву, то трудна дапусьціць, каб гэтыя два народы, ідучы за гісторыяй і за духам часу, а так жа і за супольнымі інтарэсамі, не маглі дамовіцца аб межах між сабой, ці яшчэ лепш – аб узаемным сужыцьці.

На наш погляд палітычная будучыня (можа нават і недалёкая) нашага Краю мусіць выліцца ў беларуска-літоўска-украінскую фэдэрацыю: тады кожны з названых народаў меў бы свае ўласныя палітычныя цэнтры, а цэнтр фэдэрацыі мог бы быць у Вільні ў старой літоўска-беларускай сталіцы.

Калі б аднак літоўцы, не жадаючы ўваходзіць у такую, або толькі ў літоўска-беларускую фэдэрацыю, у якой яны былі б меншасьцяй, і калі б стаялі на грунце межаў з Беларусяй, адзначаных расейска-літоўскім трактатам 12 ліпеня 1920 года і на грунце ўмовы з урадам Ластоўскага, і калі б з тых ці іншых прычын лепшай палітычнай літоўска-беларускай мяжы выдумаць ня было б магчымым то, на наш погляд, можна было б беларусам згадзіцца і на гэта, з тым аднак, што калі беларускі народ стане на ногі сапраўды і калі гэна мяжа акажацца перажыткам і недарэчнасьцяй, то новае паразуменьне беларуска-літоўскае зьменіць гэтыя межы, ці агулам завядзець новыя ўзаемныя палітычныя адносіны.

Аўтаномная частка беларускай тэрыторыі ў пашыранай Літве куды лепш чулася б і культурна і эканамічна, чым цяпер пад цэнтралістычнай і абшарніцкай Польшчай, і хутчэй вяла б да агульнага адраджэньня і вызваленьня ўсёй Беларусі.

Беларуская газета ў 1926 годзе: Палітычным вязням – волю!

Такая «вучыцелька» вучыць нашых дзетак

Нехта пад імём Даўбешка даслаў ліст у рэдакцыю Крыніцы звёскі Дзявятні Сьвянцанскага павету:

У нас ёсьць польская вучыцелька, каторая слаба вучыць дзяцей. За тры зімкі дзіця ані добра напіша, ані прачытае. Але што‑ж ты парадзіш! Хоць ня хочыцца ісьці да школы, але мусіш. А да школы ня пойдзеш – штраф напішуць! Адзін раз, неяк зімою, кажа вучыцелька, што прыйшлі паперы, каб спісала дзяцей, хто за беларускасьць, а хто за польскасьць. Назаўтра дзеці прыйшлі да школы і яна пачала пытацца ў дзяцей, хто куды хоча. Дзявятні ўсе галасавалі за польскасьць, а Пільцы (суседняя вёска) за беларускасьць.

Тады вучыцелька кажа: «беларусы будуць хадзіць у лапцёх, а палякі ў храмовых чаравіках». Ды яшчэ: «беларусы будуць сьвіней пасьвіць!» На гэта дзеці адказалі ёй: «Дык за тое кілбасы будзем есьці».

Пасьля вучыцелька давай страшыць дзяцей, што беларусаў будзе ганяць паліцыя. А ўрэшце сказала, што Беларусі нідзе няма, толькі ў Пільцах ды Жодзішках!

Дык падумайце паважаныя чытачы Крыніцы, як жа ж ня жаль нам, што такая бязглуздая вучыцелька вучыць нашых дзетак!

Белорусский фотограф зафиксировал, как выглядели наши предки в начале ХХ века — редкие кадры из архива Александра Сержпутовского

З усяго сьвету

Францыя цяпер мае найбольш клопату. З аднаго боку вайна з Марока і друзамі ў Сірыі наражаюць Францыю на вялікія страты, як у людзях так і ў грашах. З другога боку катастрафальны стан французскага франка падрывае аўтарытэт Францыі ў вачах усяе Эўропы. Далей Францыя ўлезла па вушы ў даўгі. Найбольш яна вінна Амэрыцы і Англіі. Гэтыя дзяржавы ня могуць ужо далей так трываць і вымагаюць, каб Францыя аддала даўгі.

Каб выйсьці з такога небясьпечнага палажэньня Францыя просіць Амэрыку адлажыць час сплаты даўгоў. Адным словам Францыя цяпер залезла ў тупік.

Каб мець прадстаўленьне аб стратах, якія паносяць французы ў Марока ў людзях, даём даныя з газэт. І так за месяц ліпень гэтага года французскія страты ў людзях выносяць больш як 500 забітых і 3000 параненых. Гэта за адзін месяц. А якія ж шкоды паняслі французы ад пачатку вайны? Ня дзіва, што французы як мага стараюцца памірыцца з паўстанцкім мараканскім племенем Рыф.

У Сірыі, у Малой Азіі, падобна мараканцам, паўсталі проці французскай апекі друзы. Апошнім часам французы там пацярпелі паражэньне. Паўстанцы пабілі пад Амон французскае войска, забралі ў яго некалькі танкаў, 3 аэрапланы, 6 гарматаў і 300 палонных. Усіх забітых, параненых і ўзятых у палон французаў, як пішуць газэты, ёсьць 800 чалавек.