«Нішто, што загінула, не загіне на самай справе, пакуль ёсць людзі». Гутарка з пісьменніцай Евай Вежнавец

— Ці правільна будзе сказаць, што кніга натхнёная вашай бабуляй?

— Маёй бабуляй галоўным чынам, бо яна, на маю думку, была выбітным чалавекам, але не толькі: у гэтым вобразе можна пазнаць многіх беларускіх бабуль — і маіх, і чужых, і вядзьмарак, і не вядзьмарак. Я лічу, гэтыя бабулі нітуюць нацыю. Яны ўвесь час неяк самапрадукуюцца — калі вы прыедзеце ў вёску, убачыце, што яны нібыта і не паміралі, так жа апранаюцца і так жа выглядаюць.

— А якія асаблівыя рысы ў беларускіх бабуль?

— Скрайняя ўстойлівасць у любых абставінах, поўная адсутнасць усялякіх ілюзій і адначасна згода з жыццём і тым, што здарыцца заўтра. Стары цёмны досвед пераконвае іх, што жыццё працягнецца, нават калі зямля будзе выпалена, і нішто, што загінула, не загіне на самай справе, пакуль ёсць людзі.

— Тое, што ў кнізе напісана пра наша мінулае словамі вашай бабулі, вы даведаліся ад яе ці таксама з іншых крыніц?

— Тое, што мне распавядала бабуля, займае, можа, дзясятую частку. Я ішла ўслед за землякамі, якія апісвалі свае гісторыі ў інтэрнэце, на старонках старой прэсы ці недзе ў архівах, альбо расказвалі іх мне падчас майго побыту на бацькаўшчыне. Я зводзіла ўсе гэтыя ніткі і знаходзіла вельмі цікавыя павязанні. Увогуле ў гэтай справе можна дакапацца да XVI стагоддзя: жывая памяць захавала нават такія даўнішнія часы. І напалову спаленыя архівы захавалі аж такія даўнішнія часы. Я не хацела пісаць нейкую трылогію ці вялізны раман — гэта без сэнсу рабіць у наш час і ў нашых абставінах, а хацела, каб гэта была вялікая эпапея, укладзеная ў малюсенькую кніжачку. У гэтай справе я была толькі кампілятарам, маёй заслугі тут няма. Вы бачылі, як ластаўкі ўюць гняздо? Яны наносяць усяго, а потым склейваюць, але ж робяць яны гняздо не са свайго, а з чужога.

— Калі чытаеш, думаеш, як лагічна ў гэты суцэльны ланцуг выпрабаванняў упісваецца тое, што адбываецца ў Беларусі сёння.

— Мы жывём побач з Расеяй і ператвораны ў сенцы разбойніцкага дому. Пакуль разбойнікі з таго дому не будуць выгнаныя альбо не аслабнуць, як у 90‑я, мы, прыстойныя людзі, вымушаны ўладкоўвацца ў гэтых абставінах і старацца зрабіць так, каб сенцы зноў сталі нашым асобным домам. Мы яшчэ някепска спраўляемся: у нас ёсць, хоць і такая страшная, але незалежнасць, і ў прынцыпе мы сябе захавалі. А колькі народаў пры гэтым разбойніцкім гняздзе сябе захавалі? Нядаўна адзін удмурцкі пісьменнік з адчаю спаліў сябе: іхная мова і культура ў страшным стане, удмурты знікаюць, і ён вырашыў знікнуць разам са сваім народам.

— Ці ёсць праўда ў той частцы сюжэта, якая тычыцца варажбы?

— Варажбітак я ведала: у дзяцінстве я была хворым дзіцем і да пяці гадоў мяне да іх увесь час вадзілі — альбо вазілі праз балоты на кані, альбо бабка насіла мяне на плячах. І шаптухі мяне вылечылі, ніхто іншы. Так, у маім атачэнні былі сапраўдныя вядзьмаркі, на Любаншчыне іх ніколі не бракавала — і ў кнізе зноўку збіральніцкі вобраз усіх шаптух, якіх я сустрэла на сваім шляху. А я сустракала яшчэ і мацнейшых, напрыклад, бачыла такую, якая лавіла рыбу ў месцах, дзе такой рыбы ў прынцыпе не можа быць. Сядзяць сямёра мужыкоў з вудамі і сядзіць гэтая шаптуха ў чорных шмотках — шмоткі на ёй ад ветру развіваюцца — і раз-пораз цягае ляшчоў і падлешчыкаў. А тыя мужыкі — нічога. Многа ўсяго я ў жыцці бачыла, але сама такіх здольнасцяў не маю і без добрай ахвоты не зазіраю ў гэтую бездань і нічога адтуль для сябе ўзяць не хачу, бо давядзецца шмат заплаціць.

— Чым заплаціць?

— Ты загубіш уласную душу, бо душа ўсё ж такі існуе, і не ашчаслівіш таго, каго хацеў ашчаслівіць, бо ён атрымае тое, што, магчыма, яму не патрэбна было і не суджана. Прывароты і скарбы дасягаюцца высілкамі і працай, бо калі чалавек робіць дзеля нечага высілак, значыць, гэта сапраўды ягонае. А калі ён атрымлівае нешта проста так, потым аказваецца, што ні гэтая жанчына, ні гэты лёс, ні гэтыя грошы яму не патрэбны. Часам сучасны чалавек ува мне кажа, што нічога гэтага няма, што варажба — выдумкі і фальклор, але потым адбываецца нешта такое, што паказвае мне, каб я занадта носа не задзірала і не лічыла сябе разумнейшай за непазнанае, а сядзела ціха як рэпа ў градзе. Так што гэта я і раблю.

— Значыць, на ваш погляд, лёс існуе?

— Існуе, але яго можна перарабіць, калі моцна пастарацца. Калі чалавек змяняе комплекс сваіх звычак і адыкцый, ён ужо робіцца іншым, а значыць, яму пакладзены іншы лёс. Кожны можа вось так над сабой працаваць, але дэградаваць ён таксама можа, у дэградансе мноства файнага. Думаеце, дарэмна столькі людзей займаецца дэградансам? Мне ўспамінаеццца баранавіцкі мужчына, які накупіў сабе гарэлкі, зняў нумар на тры дні і мэтаскіравана забіў сябе любімым спосабам. 

— Як так атрымалася, што ваш персанаж у кнізе даглядае старых, а потым вы ўзяліся за гэтую працу насамрэч?

— Я лічу, мне Бог дапамог. Я не ведала, чым сябе заняць пад кавідам: быў першы лакдаўн, а я хацела перамяшчацца, быццам нічога не здарылася, і адначасна рабіць нейкую карысць, ну і грошыкі зарабляць. Тады якраз украінцы масава з Польшчы павыязджалі і сотні старых засталіся замкнёнымі ў сваіх дамах. І я пачала ездзіць з дома ў дом, а ведаеце, які гэта падарунак для цікаўнага чалавека — заходзіць да людзей і бачыць, як яны жывуць, асабліва напрыканцы жыцця. Магу сказаць, тое, што я напісала ў кніжцы, яшчэ не быўшы апякункай, у выніку на сто працэнтаў перасеклася з маім досведам.

— Вы казалі, што такім чынам зайшлі ў польскую культуру з чорнага ўваходу.

— Так пра яе можна даведацца больш і сапраўды праз чорны ўваход. Я яшчэ раблю шмат памылак у польскай мове, але цяпер так лаюся… З захапленнем кажу, што ведаю пятнаццаць побытавых найменняў мужчынскіх і жаночых полавых органаў, я палічыла. Я заўсёды вельмі любіла палякаў і іх культуру, якая здавалася мне не чужой. Але я ведала яе зверху, з вялікага пісьменства і вялікай гісторыі, а цяпер зайшла яшчэ і знізу, і абсалютна праз гэта шчаслівая. Падчас другой самаізаляцыі, на якой я сядзела ўжо ў якасці дзяржаўнай служачай, я пайшла працаваць адміністратаркай у гатэль і там яшчэ болей даведалася пра людзей і людскую натуру. Так што сапраўды я ўвайшла ў польскую культуру і з белага ўваходу, і з чорнага, мне даступныя альбо багемныя паверхі польскага грамадства, альбо самыя нізкія, але мне гэтага дастаткова.

— Яшчэ з нагоды выхаду вашай папярэдняй кнігі згадвалася, што вы быццам сфарміраваліся ў тым ліку пад уплывам польскай культуры.

— Да сямнаццаці гадоў я жыла ў беларускай вёсцы, а сямнаццаць першых гадоў — самыя важныя, прынамсі, так адбылося ў мяне. Потым былі важныя сямнаццаць гадоў у Мінску, таму што яны прыпалі на фарміраванне беларускай нацыі, у тым ліку на пачатак 90‑х, калі мы былі свабодныя і шчаслівыя. Гэтыя трыццаць чатыры гады мяне сфармулявалі і пасля я не сустрэла нічога мацнейшага. Я абажаю Польшчу ці, напрыклад, Каліфорнію, але нічога не можа перасягнуць Беларусь, асабліва беларускую вёску — ужо як стукнула цябе гэтым пыльным мехам, так ты і будзеш. Я гляджу часам на Андрэя Федарэнку, а гэта мой любімы пісьменнік: тое, што ён там у глыбінцы перажыў, застанецца з ім назаўсёды, і ён пра гэта піша. Усё, што апісвае Уладзімір Сцяпан, звязана з уражаннямі яго вясковага местачковага паходжання.

— Адной з галоўных каштоўнасцяў вашай кнігі з’яўляецца мова. Вы гэтую гаворку ведаеце з дзяцінства?

— Мне моцна пашанцавала, бо я нарадзілася ў пачатку 1970‑х у вельмі глухой вёсцы. Там не было іншых дзяцей, толькі старыя людзі, народжаныя напрыканцы XIX ці пачатку XX стагоддзя. Яны збіраліся ў маёй бабкі глядзець першую на вёсцы тэлевізію і размаўлялі — і адтуль я ведаю старую беларускую мову і яе інтанацыі, бо гэта былі пераважна непісьменныя альбо малапісьменныя людзі, якія ўвогуле не гаварылі на расейскай ці іншых мовах. Далей мая маці — настаўніца беларускай і расейскай моў. Яна скупляла ўсе беларускія кніжкі, якія толькі бачыла. У нас быў, невядома на што, поўны збор Івана Навуменкі альбо поўны збор Васіля Чыгрынава. Але апрача гэтага яшчэ і добрая беларуская літаратура — Купала, Колас, Багдановіч, Караткевіч, многа Брыля, бо мама яго абажае. У беларускую культуру я таксама зайшла і ад нізу, і ад настаўніцкіх вярхоў. Але дасканала ведаць беларускую мову не можа ніхто, бо гэта доўгазабіваны свет: яе доўга знішчалі, прычым знішчалі спецыяльна і з халоднымі намерамі. Многае, думаю, страчана назаўсёды, але да канца знішчыць мову ворагам не ўдасца.

— Ваша кніга выйшла ў выдавецтве «Пфляўмбаўм». Як вы ў свой час успрынялі ідэю выдавецтва, якое выдае выключна жанчын?

— На ўра, вядома, і я не лічу, што яно кагосьці дыскрымінуе. Мне здаецца, у літаратурным свеце мужчыны прадстаўленыя болей, а іх кнігі псіхалагічна ўспрымаюцца як больш вартасныя. Пакуль што на глыбокіх узроўнях масавай свядомасці гэта так, і яно не памяняецца само сабой. Мне вельмі спадабаўся досвед працы ў маленькай жаночай суполцы, кожнаму раю. Я нічога супраць мужчын не мела і не маю, але ў жаночым калектыве зусім іншая культура карпаратыўных адносін. Прынята лічыць, што жанчыны — скандалісткі і сцервы, а на самай справе тут кожная зробіць крок назад, калі бачыць, што кампраміс неабходны, і ніводная не зробіць кроку ні назад, ні ўперад, калі бачыць, што кампраміс сапсуе справу. Гэтае спалучэнне гнуткасці і прынцыповасці шыкоўнае.

— Месяцы ў якасці апякункі старых прайшлі. Чым вы цяпер займаецеся?

— Я знаходжуся ў файным месцы — Музеі Войска Польскага, і перажываю, можна сказаць, бурлівы раман з гэтым месцам і з ваеннай гісторыяй. Музей знаходзіцца ў цэнтры Варшавы, але пасярод закінутага парку, дзе лётаюць малінаўкі і дразды, стаяць старыя дрэвы і жывуць музейныя каты. Тут я зноў жа апускаюся ў гісторыю і штодня бачу, як моцна знітаваная гісторыя Беларусі і Польшчы — у ніводнай зале вы не зможаце іх адна ад адной аддзяліць, там усё дыхае нашай знітаванасцю. Канечне, у нас ёсць і гаротныя моманты, як, напрыклад, Рамуальд Райс «Буры», што забіў мноства беларусаў, але ў Музеі яны ніяк не прадстаўленыя, а самі палякі з гэтымі траўмамі змагаюцца, і гэта прыемна. Як беларусцы, мне там добра. Апрача гэтага я займаюся перакладамі, пішу і прадаю тэксты. І я б хацела, калі скончыцца лакдаўн, пападарожнічаць, таму цяпер давучваю англійскую і нямецкую мовы. І яшчэ мне хочацца завярнуць якуюсьці такую авантуру — я яшчэ не прыдумала, што, але штосьці зусім адвязнае. Мне засталося пару гадкоў, і я здолею гэта зрабіць.