Што знайшлі ў «кашальках» Лукашэнкі і чаму сабака Эрык падаўся ў эміграцыю? Тэмы канкурсантаў «Вольнага слова-24»

 БАЖ завяршае агляд працаў, якія паступілі сёлета на конкурс «Вольнае слова-2024». Гэтую падборку мы прысвяцілі творам, якія прэтэндуюць на намінацыі «найлепшая публікацыя мастацка-публіцыстычнага жанру» і «журналісцкае расследаванне».

Сабака Эрык са сваёй гаспадыняй і сяброўкай Настай Лойка

Дысклэймер: дадзены цыкл ніяк не звязаны з меркаваннямі і ацэнкамі журы конкурсу, якое толькі пачало працу. Мы публікуем гэты матэрыял, каб расказаць супольнасці, пра што пісалі і здымалі беларускія журналісты і журналісткі ў 2023 годзе.

Першыя дзве часткі нашага агляду можна прачытаць тут і тут.

Мінскія вароты ў Еўропу – што гэта такое?

Як аўтавакзал «Цэнтральны» ў Мінску стаў «варотамі ў Еўропу» для ўсіх беларусаў, распавядае «Наша Ніва».

Беларусь, пасля прымусовай пасадкі авіялайнера RayanAir з Раманам Пратасевічам на борце, апынулася ў авіяаблозе. Цяпер з Мінска можна лётаць толькі ў Расію ды яшчэ ў Стамбул, Дубай, грузінскія Тбілісі, Батумі і Кутаісі, а таксама ў сталіцы Казахстана, Узбекістана, Арменіі, Азербайджана і Туркменістана. Міжнародныя чыгуначныя пасажырскія перавозкі спыніліся яшчэ ў часы каранавіруснай пандэміі. Таму зараз адзіным шляхам у Еўропу застаецца аўтобусны транспарт: аўтобусы адпраўляюцца па 20-ці міжнародных накірунках. Што дзіўна: унутры краіны аўтобусныя перавозкі паступова скарачаюцца, цяпер маршруты ходзяць па 114 кірунках.

«Трэба проста прыйсці на Цэнтральны аўтавакзал Мінска і крыху паназіраць за тым, што там адбываецца» — і тады можна прыйсці да нечаканай высновы.

Фота: «Наша Ніва»

«Руку паставяць — паеду назад»

«Еўрарадыё» зрабіла рэпартаж з двух двух буйных цэнтраў пратэзавання ў Львове: Unbro­ken і Super­hu­mans. Аўтар рэпартажу робіць выснову, што вельмі хутка менавіта Украіна зойме лідарскія пазіцыі па пратэзаванні.

У ваенны час праз рэабілітацыйны цэнтр Unbro­ken прайшло паўмільёна чалавек, 80 тысяч з іх — ваенныя і ўнутрана перамешчаныя асобы, гэта значыць, тыя, хто прыехаў з акупаваных тэрыторый. Камунікатарка цэнтра Карына Швец кажа, што амаль палова з тых, хто трапляе ў цэнтр, вяртаецца назад на вайну.

Яшчэ адзін суперсучасны цэнтр Super­hu­mans знаходзіцца на тэрыторыі ваеннага шпіталя, гэта прыватная дабрачынная арганізацыя. Цэнтр атрымаў 1100 заявак пры наяўнасці толькі 60 месцаў.

Міністэрства сацыяльнай палітыкі Украіны канстатуе, што за час поўнамаштабнай вайны колькасць людзей з інваліднасцю вырасла на 300 тысяч чалавек (да 3 мільёнаў). Каля 20 тысяч украінцаў былі ампутаваныя канечнасці. Украінскія ўлады прагназуюць, што попыт на з’яўленне такіх цэнтраў з комплексным абслугоўваннем будзе толькі расці.

Журналіст спрабуе разабрацца з перспектывамі развіцця галіны пратэзавання ва Украіне. Прычым гаворка ідзе не толькі пра аказанне дапамогі людзям, але і жывёлам.

Рэпартаж з Украіны, дзе нязломныя ўкраінскія ваяры вучацца жыць з пратэзамі / фота: Ксенія Галубовіч

Пра Высоцкага ў цягніку і аплявуху ад сябра

Журналіст, пісьменнік, бард Зміцер Бартосік выдаў цыкл нарысаў пра сваю персанальную эміграцыю пад агульнай назвай «Зямля неабяцаная».

Гэты настальгічна-аптымістычны тэкст Зміцер Бартосік пачаў пісаць у Адэсе, куды яго «выправадзілі жонка са швагеркай, як патэнцыйнага «ворага народа». Шлях у эміграцыю пачаўся ў цягніку. Па іроніі лёсу, спадарожнікам літаратара стаўся яўны «сілавік» гадоў сарака, які заўважыў у ягоных руках кнігу «Всё не так, ребята… Высоцкий в воспоминаниях друзей и коллег». І адрэагаваў вельмі натуральным чынам: «А книга, которую вы читаете не запрещена для продажи в Республике Беларусь?»

У звязку з гэтым Бартосік згадаў гісторыю свайго дзеда Толі, якога памятае «толькі эмацыйна-тактыльна»: ён памёр, калі Зміцеру было толькі чатыры гады. Малы многае ведаў пра дзеда з аповедаў родных, але ніяк не мог уцяміць адно: «Як гэты паляк, гэты адэсіт, сьпявак, весялун, грайца на мандаліне, як гэты чалавек мог быць сталіністам!» Заўжды за сталом, якая б нагода ні была, свой першы тост ён уздымаў «за вялікага Сталіна» — адзін і той жа тост і на дзень народзінаў, і на вяселлі, і на хаўтурах. Ніхто ніколі яму не пярэчыў, нават рэпрэсаваныя госці: нехта проста прывык, нехта моўчкі глытаў крыўду на «вялікага правадыра».

І так цягнулася да новага 1958 года. Калі дзед Толя чарговы раз прапанаваў першы тост «за таварыша Сталіна!», госці сустрэлі яго напружанай паўзай. Дзеду давялося — у чаканні падтрымкі — паўтарыць тост некалькі разоў. Аж пакуль самы лепшы дзедаў сябра не паставіў келіх на стол і не заляпіў яму звонкую аплявуху. З тых пор дзеда Толю як сем баб адшапталі: ён больш ніколі не ўздымаў тостаў «за вялікага правадыра і настаўніка»…

Пра пятую графу, улёткі каля моста, ракавы 1939‑ы, мсціўцу, падобнага да Бонда і многае іншае можна пачытаць у цыкле нарысаў Зміцера Бартосіка.

Зміцер Бартосік са сваёй дачкой Юстынай Карпіловіч

Ціхая расправа над няўгоднымі

Эміграцыя – вельмі балючая тэма для соцень тысячаў беларусаў, якія апынуліся ў палітычным выгнанні пасля 2020 года.

Жыхарка Баранавічаў, якая з’ехала з Беларусі з‑за палітычнага пераследу, апісала ў «Салідарнасці» жахі, якія разам з сям’ёй перажыла на радзіме апошнімі месяцамі.

«Записки эмигранта, или как я разрушала свою жизнь, чтобы начать ее заново» — гэта гісторыя выціскання з краіны асобна ўзятай сям’і, якая прыйшлася недаспадобы кіроўнаму рэжыму. Гісторыя расправы паказаная на прыкладзе знішчэння знакамітай беларускай крамы «Росквіт» у Баранавічах, пра яе знішчэнне, пра лёс яе ўладальніка Юрыя Казакевіча. Калі дакладней, гэта дэталёвае апісанне апошніх дзён існавання крамы ў снежні 2022 года ад імя супрацоўніцы крамы. Пра судзілішчы, знішчэнне бізнэсу, фактычную забарону на прафесію і, як следства, — голад цэлай сям’і (прынцып «иногда не до законов» дзейнічае і дасюль), запраграмаваны, хоць і вельмі страшны, ад’езд з Беларусі.

«Эта история, вероятно, очень похожа на тысячи подобных историй. Историй людей, которые вынуждены были уехать в огромное и пугающее Никуда. Потому что своё, близкое теперь уже Ниоткуда, которое по-прежнему называлось Родиной, оказалось страшнее», – піша аўтарка.

Уладальнік беларускай крамы «Росквіт» у Баранавічах Юрый Казакевіч. Крамы больш няма, уладальнік з сям’ёй – у выгнанні

«Уратаваць шэрагоўца Эрыка. Як Пёс Насты Лойкі праехаў 1000 кіламетраў і навучыўся гаўкаць па-чэшску». Ад нялюдскіх рэжымаў ратуюцца не толькі людзі, але і жывёлы.

Гэтая гісторыя пра «чыстакроўнага дварнягу» Эрыка, якога эвакуявалі з Беларусі пасля дзікунскага прысуду праваабаронцы Насці Лойцы – 7 гадоў калоніі. Так здарылася, што Наста Лойка забрала яго з прытулку, пражылі побач пяць гадоў – пакуль нелюдзі са спецслужбаў не прыйшлі за гаспадыняй. Пра пакручасты шлях эвакуацыі Эрыка, якога везлі тысячу кіламетраў у Чэхію да новай гаспадыні Ганкі Барадзіной, расказвае Telegram-канала «Тётя Ира разрешила».

Сабака Эрык са сваёй гаспадыняй і сяброўкай Настай Лойка

Што для беларуса барацьба за незалежнасць, тое для рускага…

Пасля 2020 года свет перавярнуўся з ног на галаву: «рускі свет», які мімікрыраваў пад аплот стабільнасці ў постсавецкім рэгіёне, канчаткова рухнуў і паказаў свой сапраўдны твар. Спачатку Лукашэнка, абапіраючыся на падтрымку Крамля, фізічна расправіўся з пратэстамі (і працягвае руйнаваць усё жывое ў краіне), а пасля паўнамаштабнага ўварвання ва Украіну «рускі свет» падпарадкаваў сабе і Беларусь. Дайшло да таго, што цяпер у Беларусі і ў Расіі хочуць выпрацаваць адзіныя падыходы да выкладання гісторыі – так, як яе бачаць у Крамлі.

Дык чаму гісторыю Беларусі і Расіі немагчыма выкладаць аднолькава?  Такім пытаннем задаецца аўтар «Зеркала». Ён на гістарычных прыкладах тлумачыць, чаму ў Беларусі немагчыма трактаваць гісторыю па-расійску. Хоць бы таму, што продкі беларусаў большую частку сваёй гісторыі ваявалі менавіта з продкамі рускіх. Аўтар згадвае бітву пад Оршай, разню ў Мсціславе і Магілёве.

У самым пачатку крывавай вайны 1654−1667 гадоў з Масквой, у 1654 годзе, адбылася страшная «мсціслаўская разня», падчас якой былі забітыя дзесяць-пятнаццаць тысяч чалавек (ёсць і маштабнейшыя ацэнкі, якія сцвярджаюць, што знішчылі больш за 15 тысяч чалавек).

Беларускія гісторыкі трактуюць падзеі са свайго пункту гледжання, расійскія — са сваёй, імперскай званіцы: «Для беларусаў тое, што адбывалася тады — барацьба за самастойнасць, для расіян — спробы калоніі адкалоцца ад метраполіі».

Бітва пад Оршай 1514 года. Праца невядомага аўтара, прыпісваецца Гансу Крэлу. Выява: cyfrowe.mnw.art.pl, commons.wikimedia.org

Сакрэтныя «кашалькі» Лукашэнкі і ягоныя падпявалы, якія шукаюць славы

Адно з расследаванняў Беларускага раследвальніцкага цэнтра прысвечанае таму, як кашалькі Лукашэнкі пазбягаюць санкцыяў. У поле зроку расследвальнікаў трапіў беларускі бізнесовец украінскага паходжання з расійскім пашпартам Анатоль Тарнаўскі, які разам са сваёй кампаніяй «Юнівест‑М» яшчэ ў 2012 годзе трапіў пад санкцыі Еўрасаюзу за сувязі з Лукашэнкам.

Больш за 270 журналістаў з розных краін восем месяцаў вывучалі 3,6 мільёна канфідэнцыйных дакументаў, якія выцеклі ад афшорных правайдараў пад кіраўніцтвам падстаўных кампаній на Кіпры. Матэрыял падрыхтаваны пры падтрымцы OCCRP і «Кіберпартызанаў». Дэталі такой крапатлівай працы выкладзеныя ў тэксце «Грошы любяць цішыню. Як «нафтавы гаманец» Лукашэнкі Анатоль Тарнаўскі знік з дакументаў сваіх кампаній і пазбег санкцый».

Анатоль Тарнаўскі, які ўсяляк пазбягае публічнасці. Калаж: БРЦ

Дарэчы, сярод конкурсных працаў ёсць і іншыя расследаванні пра кашалькоў Лукашэнкі: і пра «галоўнага тэнісіста» краіны Сяргея Цяцерына, і пра караля «Табакерак» Аляксея Алексіна, і пра Аляксандра Шакуціна з ягоным «Амкадорам».

«Наша Ніва» пайшла ад адваротнага і вырашыла засяродзіцца не на шэрых кардыналах рэжыму, а звярнула ўвагу на публічных прыслужнікаў. Яна расказала гісторыю прапагандысткі Ксеніі Лебедзевай, якая атрымала сумную «славу» публічнымі допытамі на відэакамеру: «дарога на тэлепанэль ішла праз два разводы і жаночы часопіс». Але, магчыма, галоўную ролю адыграў крымінальны эпізод у 2010‑м. Які? Чытайце матэрыял «Чорная архідэя» прапаганды. Гісторыя Ксеніі Лебедзевай».

Прапагандыстка Ксенія лебедзева «дапытвае» польскага перабежчыка Эміля Чэчку. У сакавіку 2022 года яго знайшлі павешаным. Фота: інстаграм Лебедзевай

«Шпіёнскі дэтэктыў» і новыя твары беларускай эстрады

Пра «кінапрапаганду на замову», на якой цяпер паўнавартасна спецыялізуецца галоўная кінастудыя «Беларусьфільм», распавядае «Еўрарадыё». «Але гнаць ідэалогію па разліку ў нас гатовыя і прыватныя кінематаграфісты», сцвярджае аўтар на прыкладзе новага расійскага праекту, які здымаўся з лета 2022 года ў Беларусі.

Вытворчасцю праекта займаўся прадусарскі цэнтр Bel­roski­no, які мае ўласную акторскую базу і кінашколу, а таксама падтрымлівае цесныя сувязі з расійскімі тэлеканаламі (НТВ, «Расія‑1» і г.д.) і анлайн-кінатэатрамі.

Указаны праект — не кіно, а серыял пра сучасную палітыку і ролю расійскіх дыпламатаў у ёй. Аўтар параўновае праект Russ­ian gate тэлесерыялам «Пасольства» 2018 года, створанага на замову расійскага тэлеканала НТВ. 

Падзеі «шпіёнскага дэтэктыва», па сцэнары, адбываюцца ў недалёкай будучыні ў Польшчы — 2024 годзе, напапярэдадні прэзідэнцкіх выбараў. Галоўным героем з’яўляецца кіраўнік расійскай амбасады Вячаслаў Васільеў, былая жонка і дачка якога жывуць за мяжой і не хочуць вяртацца ў Расію. Трэці сакратар пасольства Паўлаў знойдзены мёртвым, а пасол Расіі Канабееў уцягнуты ў палітычны скандал напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў у Польшчы.

Акторы на здымачнай пляцоўцы Russ­ian gate / Euro­ra­dio

«Салідарнасць» распавяла, як у Беларусі пасля 2020 года ўпершыню правялі «Песню года». І цягам трох гадзін вывучала сучасную беларускую эстраду.

4‑тысячная зала Палаца спорту была амаль запоўненая, што і нядзіўна: частку білетаў проста раздалі супрацоўнікам тэлеканала АНТ, які арганізаваў мерапрыемства, сябрам БРСМ, кампаніям-партнёрам. Таму прысутнасць дам у леапардавых шкурах, якія запраўляюцца спіртным тут жа, здзіўлення не выклікае.

Фота: Салідарнасць

«Салідарнасць» канстатуе адсутнасць на канцэрце мэтраў беларускай эстрады, таго ж Аляксандра Саладухі. Дык хто хаваецца за псеўданімам Ганны Сялук? І хто цяпер запраўляе беларускай эстрадай?