Як пісаць ці не пісаць пра палітвязняў і сітуацыю ў Беларусі. Меркаванне Уладзіміра Хільмановіча

Гродзенскі журналіст і праваабаронца Уладзімір Хільмановіч даслаў Беларускай асацыяцыі журналістаў сваё бачанне вядомай праблемы. Пачытайце яго меркаванне наконт таго, як пісаць пра палітвязняў, каб не нашкодзіць, а калі ўвогуле лепш прамаўчаць.

«Пацярпелыя ад рэпрэсій не маюць ранейшага даверу да журналістаў»

За чатыры гады, з 2020-га па 2024‑ы, грамадска-палітычная сітуацыя ў Беларусі змянілася кардынальным чынам. А журналісцкая і праваабарончая супольнасці рэагавалі на новыя выклікі і рэаліі млява, запознена і, можна сказаць, нават неахвотна. Многія падыходы засталіся ранейшымі, хоць яны ўжо не адпавядаюць рэаліям часу, патрабаванням журналісцкай этыкі.

Галоўным прынцыпам журналістыкі і адначасна ў сённяшніх рэаліях праблемай стала дапамагчы людзям. І пры тым, як у медыцыне, не нашкодзіць.

Што ж змянілася істотнейшым чынам? Прававое поле ў Беларусі, якое хоць у нечым заставалася такім у 2020–21 гадах, за два апошнія гады разбурана дарэшты. Фактычна ў людзей не засталося права на абарону (на адвакатаў), на легальную падтрымку палітвязняў.

Усе віды «бачнай» дапамогі прызнаныя дзяржавай дэ-факта незаконнымі і жорстка караюцца. Пацярпелыя ад рэпрэсій і іх сваякі з розных прычын не маюць ранейшага даверу да праваабаронцаў і незалежных журналістаў. Гэта таксама рэальнасць часу, якую трэба ўсведамляць і асэнсоўваць. Механічная фіксацыя рэпрэсій і тым больш неабачлівае публікаванне усёй інфармацыі не павінна быць самамэтай.

Неабачлівась можа прывесці да трагедыі

Як жа пісаць і не пісаць пра палітвязняў і палітычных рэпрэсаваных зараз? Найбольш яскравым і трагічным у выніку прыкладам журналісцкай неабачлівасці і неадказнасці я лічу гісторыю пра жоўтыя біркі.

Многія беларускія незалежныя медыі апублікавалі інфармацыю пра жоўтыя біркі ў Шклоўскай калоніі і падкрэслівалі менавіта той факт, што пра гэта напісаў у сваім лісце Вітольд Ашурак. Вельмі імаверна, што менавіта пасля гэтага пачаліся ўзмоцненыя катаванні палітвязня, якога фактычна забілі.

Інфармацыя пра жоўтыя біркі была патрэбная для апублічвання, але ж навошта было публікаваць, хто менавіта пра гэта паведаміў?! Важныя звесткі можна было б падаць зусім у іншай, нейтральнай форме, «не падстаўляючы» палітвязня.

Вітольд Ашурак. Фота: Вольгі Быкоўскай

Наступны, больш дробны прыклад. Часта ў інфармацыях падаецца наступнае: абвінавачаны прызнаў/не прызнаў сваю віну. Які практычны сэнс такой інфармацыі па палітычных карных працэсах?

Бо калі абвінавачаны прызнаў віну, то гэта ў пэўным сэнсе яго прыніжае ў вачах іншых людзей (а мы ў пераважнай бальшыні выпадкаў ня ведаем, ці ён сам прызнаў ці яго змусілі рознымі гвалтоўнымі спосабамі да такога прызнання!). А калі ён прынцыпова не прызнаў, а мы пра гэта пішам, то правакуем карныя органы да далейшага ціску на палітвязня і імаверных катаванняў.

Зразумела, што варта адсочваць выхад палітвязняў на волю. Але ці патрэбная шырокая публікацыя пра гэта? У сітуацыі, калі выйшаўшых на волю часта пераследуюць далей, такая інфармацыя можа справакаваць далейшы пераслед.

Часта ў медыях пры апісанні жорсткіх рэпрэсій і катаванняў палітвязняў, цяжкай іх сітуацыі, недарэчна публікуюцца ранейшыя здымкі, дзе фігуранты артыкулаў усміхаюцца ад шчасця. Выглядае гэта, на мой погляд,  зусім неэтычна і недарэчна. Ці так важна ў такой сітуацыі  падаць абавязкова такі здымак, калі няма больш карэктнага фота арыштаванага ці палітвязня?

Тэрміналогія медыяў фактычна не змянілася з 2019 года

Сама тэрміналогія беларускіх медыяў і праваабаронцаў, на жаль, фактычна не змянілася з 2019 года. Па-мойму, гэта вельмі прыкра, бо ідзе падмена паняццяў.

Амаль усе медыі надалей пішуць: «беларускія ўлады», «беларускі рэжым», «беларускія турмы», «беларускія калоніі» і да т. п. (а яны ж яскрава якраз менавіта АНТЫбеларускія!). Па сутнасці такая канатацыя вядзе да адмоўнай сэнсавай нагрузкі. У тым ліку і пры ўспрыманні беларусаў суседзямі, калі ўся адказнасць за тыя злачынствы, што адбываюцца зараз у Беларусі, у роўнай ступені кладзецца на ўсіх прадстаўнікоў нацыі. Упэўнены, што куды карэктней пісаць: «улада Беларусі», «цяперашні рэжым у Беларусі», «турмы Беларусі», «калоніі Беларусі» і г. д.

Часта ў артыкулах можна сустрэць фразы кшталту «палітвязень N святкуе свой дзень нараджэння за кратамі». Як па мне, дык гэта гучыць проста як дадатковы здзек з чалавека. Нават словазлучэнне «адзначае свой дзень народзінаў» некарэктнае. Падаць такую інфармацыю можна больш нейтральна, напрыклад, «сустракае свой дзень народзінаў за кратамі».

Незразумела, навошта надалей у публіцыстыцы карыстацца такімі тэрмінамі як «папраўчая калонія», «прызначана пакаранне на 10 гадоў» і т. п. Няўжо, калі напісаць проста «калонія», «засуджаны да 10 гадоў зняволення», мы не данясем да адрасата галоўны сэнс таго, што адбылося?

Выява зроблена БАЖ пры дапамозе Chat­G­PT

У беларускую мову ўкаранілася вельмі шмат шкодных калек з расійскай слэнгавай мовы. Найбольш характэрны прыклад, калі беларускамоўныя медыі пішуць: «далі 3 гады калоніі», «далі штраф 10 базавых велічынь». Пры тым ідзе падмена сэнсу і сутнасці з’явы, паколькі чалавеку не далі, а ў яго забралі. Забралі 3 гады жыцця на волі, забралі вялікую суму грошай…

У сітуацыі фактычна анексіі Беларусі Расіяй, нават у многіх незалежных беларускіх і беларускамоўных медыях прасоўваюцца наратывы расейскацэнтрычнай прапаганды ў выглядзе розных найменняў. Прыкладам, калі старшыні гарвыканкамаў называюцца мэрамі, а старшыні аблвыканкамаў — губернатарамі. Гэта вельмі шкодная і згубная з’ява.

Пытанняў такога кшталту шмат, некаторыя з іх дастаткова дыскусійныя, але наспеў час адрасаваць іх беларускім журналістам і праваабаронцам.

Меркаванне аўтара можа не супадаць з пазіцыяй Беларускай асацыяцыі журналістаў. Калі ў вас ёсць іншы погляд на дадзеную праблему, просім дасылаць тэкст для аўтарскай калонкі на адрас office@baj.media