Легендарны Мікола Маркевіч: Літаральна ўчора мяне спыніў чалавек і спытаў, калі вернецца “Пагоня”?

“Людзі прыходзілі ў журналістыку і праз месяц-другі пачыналі працаваць не горш за мэтраў”

— Спадар Мікола, Вы нарадзіліся ў палескай вёсцы Чэрнічы, дзе ад самага нараджэння чулі беларускую мову. Гэта паўплывала на ваша станаўленне як асобы?

— Мяркую, так як і для кожнага чалавека: месца, дзе ён нарадзіўся, дае магутны імпульс далейшаму развіццю. Гэтыя імпульсы я адчуваю дагэтуль. Тое, што я бачыў у дзяцінстве, з кім і з чым сутыкаўся — заклала той падмурак, які са мной усё жыццё.

— Калі Вам было 8 гадоў, ваша сям’я паехала ў Казахстан падымаць цаліну. Як гэта паўплывала на хлопчыка Міколу?

— Магчыма, упершыню менавіта там адчулася мая іншасць. Казахстан быў Савецкім Саюзам у мініяцюры, там было больш за сто нацыянальнасцяў, і кожны некім быў. Міжволі паўставала пытанне – а хто я ёсць? Калі нават ты сам пра гэта не задумваўся, то суседзі нагадвалі – гэта беларус, а гэта татарын. Таму словы з песні “Каб любіць Беларусь, нашу мілую, трэба ў розных краях пабываць”, мае пад сабой падставы. Для таго каб адчуць сябе беларусам, іншы раз трэба паглядзець на сябе ў сусветнай сістэме каардынат, у маштабе цэлай Зямлі. Тады ты разумееш – ёсць твая радзіма, ёсць ты, і ты адрозніваешся ад іншых.

— Як пачаўся Ваш шлях у журналістыку?

— На трэцім курсе дзяржаўнага калінінградскага універсітэта, дзе я вучыўся на філалагічным факультэце, на нашым аддзяленні рускай мовы і літаратуры ўвялі спецыялізацыю “Журналістыка”. Мы былі “прапаршчыкамі ваеннага часу” – прайшлі паскораны курс журналістыкі. У нас быў вельмі добры падмурак і навучанне. Была практыка ў газетах “Калининградская правда”, “Калининградский комсомолец”, якія былі вельмі цесна звязаныя з маскоўскімі выданнямі. Там працавалі выдатныя журналісты. Я дагэтуль удзячны лёсу за тое, што ён звёў мяне з такімі людзьмі, якія далі імпульс у журналістыцы, паказалі, як трэба працаваць са словам і фактам, як трэба абыгрываць сітуацыі і іх падаваць. Гэта школа, якая не забываецца.

— То бок савецкая журналісцкая адукацыя была на высокім узроўні?

— Не толькі адукацыя ў журналістыцы была на высокім узроўні. Я бачыў, як людзі прыходзілі ў журналістыку, і праз месяц пачыналі даволі прафесійна працаваць, часам нават не горш за мэтраў, якія былі ў той час у тых ці іншых рэдакцыях. Пасля, праз 5–6 гадоў, калі я ўжо працаваў у “Гродзенскай праўдзе”, да нас прыходзілі студэнты пасля 5 курса, і гэта ўжо было трошкі не тое. Не ведаю, што здарылася і што змянілася, але, на вялікі жаль, сёння вышэйшыя навучальныя ўстановы Беларусі не выпускаюць людзей, якія гатовыя да самастойнай працы. Магчыма, гэта звязана з адсутнасцю практыкі, магчыма, з тым, што сярод выкладчыкаў няма практыкуючых журналістаў, якія маглі б дзяліцца досведам, паказваць, што на адну з’яву можна глядзець па-рознаму. Магчыма, грае ролю недахоп інструментарыя. Напрыклад, адзін з інструментаў – гэта мова. Сёння журналісты ні беларускай, ні рускай мовай дасканала не валодаюць. Асабліва гэта кідаецца ў вочы на беларускім тэлебачанні.

— Вы ўжо ўзгадалі, што працавалі ў “Гродзенскай праўдзе”. Але наколькі ведаю, тагачасны галоўны рэдактар газеты Аляксандр Богуш узяў Вас туды не адразу.

— Так, Аляксандр Уладзіміравіч Богуш быў маім другім рэдактарам. Першым быў Барыс Рыгоравіч Тронза. Яны далі штуршок у журналістыку, паказалі, якое месца можа займаць сапраўдны журналіст у грамадстве і грамадскім працэсе. Мяне не адразу ўзялі ў “Гродзенскую праўду”, я два гады працаваў у газеце “Вышыня”. Гэтае выданне, кажучы спартовай мовай, была лавай запасных для “Гродзенскай праўды”. Фактычна ўсе найбольш дасведчаныя і здольныя журналісты з цягам часу пераходзілі ў “ГП”, і гэта вельмі яе ўзмацняла.

“Гродзенская праўда” доўгі час атаясамлялася з ідэалагічным рупарам, а тут прыходзілі людзі, якія пісалі пра вытворчасць, будаўніцтва, транспарт, і пісалі пра гэта як пра праблемы грамадства, выказаныя праз людзей, нейкія канфлікты і сітуацыі. Назіраць за гэтым было вельмі цікава. Я ганаруся тым, што ў той час, калі журналістыка стала займаць належнае месца ў грамадстве, гэтая хваля вынесла мяне ў тую самую кропку, дзе вырашаліся кардынальныя пытанні, дзе былі сапраўдныя канфлікты, дзе журналіст мог сапраўды на вельмі многае ўплываць. Адным словам – дзе журналіст мог у поўнай меры выконваць сваю грамадскую місію.

“Прорва паміж праўдай і хлуснёй, што транслявалі СМІ, прымусіла мяне кардынальна змяніць свае погляды”

— Адзін з Вашых артыкулаў на экалагічную тэматыку пра будаўніцтва новага цэха на гродзенскім “Азоце” вызваў сапраўдны скандал. Вам нават пагражалі, што выганяць з працы з‑за такога рэзанансу. Раскажыце, што гэта за гісторыя, і ці былі яшчэ падобныя публікацыі, калі журналісты маглі паўплываць на змены ў рэчаіснасці.

— У “Гродзенскай праўдзе” я працаваў у аддзеле прамысловасці, будаўніцтва і транспарту. Экалагічнай тэматыкай я пачаў займацца праз пэўны час. Гродна заўсёды быў горадам вялікай хіміі. Адносна невялікі Гродна з насельніцтвам прыкладна 250–300 тысяч уваходзіў у дзясятку самых забруджаных гарадоў Савецкага Саюза. Калі пачыналі будаваць нешта шкоднае, то менавіта ў Гродне, але не таму, што хацелі забрудзіць гродзенцаў яшчэ больш, а таму што тут былі кадры хімічнай вытворчасці, інфрастуктура, блізкасць да рынкаў збыту і гэтак далей.

Калі казаць пра матэрыялы, якія змянялі не толькі мой асабісты лёс, але і паўплывалі на грамадскія адносіны ў горадзе, узгадваюцца як мінімум дзве тэмы. Гэта тэма будаўніцтва Скідзельскага біяхімічнага завода – вельмі шкоднай вытворчасці. У выніку маіх публікацый паўсталі дзве важныя рэчы: на ўсесаюзным узроўні, магчыма ўпершыню, забаранілі будаўніцтва на падставе таго, што не было дастатковага экалагічнага абгрунтавання вытворчасці, таго, як яна будзе ўплываць на навакольнае асяроддзе.

Другі момант – магутная хваля лістоў ад чытачоў, без перабольшвання – гэта былі мяхі лістоў ад простых гараджан. Людзі пісалі, цікавіліся, прапаноўвалі. І ўсё гэта – на падставе журналісцкіх артыкулаў. Сёння, мне падаецца, такое ўжо немагчыма – каб звычайныя журналісцкія артыкулы выклікалі такі водгук у грамадстве. Вынікам гэтай гісторыі было з’яўленне першага экалагічнага мітынгу ў Гродне. Такога раней не было, каб гродзенцы ў таталітарнай дзяржаве, якой быў Савецкі Саюз, у адкрытую выказвалі сваё стаўленне да рэчаіснасці.

Што тычыцца будаўніцтва чацвёртага капралактама на “Азоце”, яно вялося таксама з вялікімі парушэннямі экалагічных патрабаванняў і экалагічнага заканадаўства. Савецкая ўлада стала настолькі двудушнай, што людзям казала адно, а рабіла на самой справе іншае. Гэта яе і згубіла. У выніку шэрагу публікацый абкам партыі вымушаны быў выдаць пастанову пра часовае спыненне будаўніцтва. Пастанова была надрукаваная побач з рэпартажам Маркевіча з будаўніцтва гэтага самага чацвёртага капралактама. То бок на адной газетнай паласе надрукаваная пастанова, дзе гаворыцца, што будаўніцтва будзе спыненае, улічаць усе заўвагі і прапановы, і побач рэпартаж пра тое, як бурна асвойваюць сродкі, як актыўна ідзе праца.

Такім чынам мы паказвалі, што ідзе падвойная гульня. Падпісчыкі і чытачы “Гродзенскай праўды” гэта цудоўна зразумелі. Але таксама гэта зразумелі і тыя людзі, якія выконвалі ролю двулікіх янусаў, таму з тых часоў на мне была пастаўленая “чорная метка”. Калі б за гэтым не была гісторыя з выбарамі ў Вярхоўны Савет 12 склікання, дзе я перамог, то фактычна мой лёс быў перадвырашаны – мяне проста звольнілі б. А паводле статуса народнага дэпутата мяне ўжо нельга было звальняць. Так я застаўся ў журналістыцы і адначасова ўвайшоў у вялікую палітыку.

— У адным з інтэрв’ю Вы казалі пра тое, што напрыканцы 1980‑х кардынальна змянілі свае погляды на журналістыку і савецкую рэчаіснасць. Што адбылося?

— Сапраўды журналіст як люстэрка, у якім відаць рэчаіснасць – праз яго публікацыі і дзейнасць бачныя тыя працэсы, якія адбываюцца ў грамадстве. Журналіст, які ўлавіў грамадскі камертон, заўсёды тонка гэта адчувае і адлюстроўвае. З іншага боку – рэчаіснасць і грамадства таксама паўплывае на журналіста. На мяне паўплывалі дзве падзеі. Гэта чарнобыльская катастрофа 1986 года, тое, якім чынам дзяржава, якая тады валодала манаполіяй на інфармацыю, адрэагавала на гэтую жудасную трагедыю, што паўплывала на лёсы дзясяткаў мільёнаў людзей усяго Савецкага Саюза. Улады проста хлусілі людзям. Я як чалавек, які валодаў сапраўднай інфармацыяй, бачыў гэтую агромністую прорву паміж хлуснёй і той праўдай, якая ўплывае на здароўе і лёсы людзей. Я гэта адчуў і на прыкладзе ўласнай сям’і.

— Ваша вёска, дзе Вы нарадзіліся, якраз у Гомельскай вобласці…

— Так, мае родныя мясціны цалкам трапілі пад удар першай так званай ёднай атакі. Другі штуршок, які прымусіў мяне, чалавека, які з’яўляўся прадуктам Савецкага Саюза – я вырас за савецкім часам, атрымаў адукацыю, вучыў гісторыю і пісаў пра гэту прыгожую гісторыю пад чырвоным сцягам, сярпом і молатам – кардынальна памяняць свае погляды, гэта былі падзеі 30 кастрычніка 1988 года (мітынг-рэквіем “Дзяды” ў Мінску, разагнаны міліцыяй – аўт.). Гэта быў ці не першы мітынг у Савецкім Саюзе, падчас якога былі ўжытыя газ і так званыя “дэмакратызатары” – дубінкі супраць людзей, якія мірна прыйшлі ўшанаваць памяць сваіх продкаў.

Канешне, вы скажаце, былі Тбілісі, дзе людзей секлі сапёрнымі лапаткамі (спецаперацыя па разгоне апазіцыйнага мітынгу ля Дома ўраду Грузінскай ССР у Тбілісі, праведзеная ў ноч на 9 красавіка 1989 года з дапамогай унутраных войск і Савецкай Арміі, што пацягнула чалавечыя ахвяры – аўт.), і Сумгаіт з ягонымі зверствамі (гаворка ідзе пра сумгаіцкі пагром — беспарадкі на этнічнай глебе ў горадзе Сумгаіт Азербайджанскай ССР 27–29 лютага 1988 года, якія суправаджаліся масавым гвалтам у дачыненні армянскага насельніцтва, рабаваннямі, забойствамі, падпаламі і знішчэннем маёмасці – аўт.), але для еўрапейскай часткі СССР гэта было нешта асаблівае. Дзясяткі тысяч людзей, якія прыйшлі ўзгадаць памяць сваіх продкаў, былі брутальным спосабам разагнаныя.

Я тады быў якраз дзяжурным у рэдакцыі “Гродзенскай праўды”, на тэлетайп імгненна пайшлі замоўленыя матэрыялы, кшталту “пена на хвалі перабудовы, не дадзім здраднікам радзімы ўсунуць свае брудныя лапы ў нашу светлую будучыню”. Я сяджу на тэлефоне, чытаю тэлетайпную стужку, тэлефаную ў Мінск, пытаю ў калег-журналістаў, што на самай справе там адбылося. І гэтая вельмі вялікая розніца, што падаецца грамадству і тое, што адбылося, паказала, што журналістыка не выконвае сваю галоўную місію.

Гэтыя моманты ўплывалі на тое, што мне ўсё больш хацелася мець актыўны пачатак, праводзіць сваю ўласную візію таго, што і як я бачу і да чаго, на маю думку, гэта павінна прыйсці. У выніку паўстала газета “Пагоня”.

“Нельга аддзяляць журналістыку і палітыку. Гэта – часткі аднаго жыцця”

— Вы з галоўнага эколага Гродна і журналіста сталі палітыкам. Што Вам прыносіла больш задавальнення – займацца палітыкай ці журналістыкай? І ці можна спалучаць журналістыку і палітыку?

— Цікавае пытанне. Магчыма, тут будзе вельмі вялікая спрэчка са многімі людзьмі. У рафінаваным выглядзе гэта ёсць так: калі ты займаешся палітыкай, то ты павінен быць палітыкам, калі займаешся журналістыкай – павінен быць журналістам. Напісаныя цэлыя кнігі і падручнікі, што гэтага змешваць нельга – як трэба быць аб’ектыўным і не займаць чыю-небудзь пазіцыю. На мой погляд, гэта штучны падзел паміж журналістыкай і палітыкай. Мая пазіцыя палягае на тым, што ёсць крытэрый ісціны – гэта практыка. Практыка паказвае нават да сённяшнага дня, што гэтыя штучныя падзелы толькі ў галовах тэарэтыкаў альбо вельмі ангажаваных людзей.

Гісторыя хаця б апошніх ста гадоў паказвае, што журналісты часта становяцца палітыкамі, а палітык, які адначасова не з’яўляецца журналістам, не заўсёды можа дасягнуць поспеху ў сваёй вобласці. Можна пералічыць дзесяткі прыкладаў, калі адбывалася дыфузія, змешванне гэтых заняткаў, і гэта прыносіла вельмі добры плён. Журналістыка і палітыка – гэта часткі жыцця. Калі жыццё падганяецца пад нейкую формулу ці схему, у такіх стэрыльных умовах заўсёды з’яўляюцца мёртванароджаныя праекты і ідэі. Я аднолькава добра пачуваўся і ў палітыцы, і ў журналістыцы. Мая журналістыка вельмі ўдала дапаўняла мае магчымасці як палітыка, і наадварот, мой досвед патрэбны і там, і там.

— Вы стваралі газету “Пагоня”, калі былі дэпутатам. Яна была больш інструментам Вашага палітычнага ўплыву ці вам проста хацелася заставацца ў журналістыцы?

— Чалавека немагчыма падзяліць. Хто я, футбаліст, у якога правая нага добра выконвае ўдар у дзевятку, ці я чалавек, які добра ўмее гатаваць блінчыкі? Гэта заўсёды комплекс. Таму газета была адначасова і інструментам уплыву, і інструментам інфармавання, і інструментам фармавання грамадскай думкі. Інакш не паўставалі б такія праекты. “Пагоня” паўстала як выражэнне памкненняў тысяч людзей. Былі людзі, якія былі зацікаўленыя ў аб’ектыўнай незалежнай інфармацыі, былі людзі, якія хацелі, каб гэта было па-беларуску, былі кадры, якія маглі рабіць якасную журналістыку, пры тым не горшую, чым тую, якую рабілі так званыя нашы апаненты, якія размаўлялі пра нейкую абстрактную журналістыку ў беспаветранай прасторы.

“Пагоня”, як і іншыя ўдалыя ініцыятывы, мела тысячы розных падстаў, каб з’явіцца, і тысячы розных выяваў і формаў, у якіх яна выяўлялася. Гэтым яна і была цікавая. Так — яна была ангажаваная, аб’ектыўная, інфармавала і будзіла грамадскую думку. І была рупарам для пэўнага кола людзей, якія бачылі свет беларускімі вачыма, праз прызму таго, што гэта наша краіна, наша мова і культура, і што мы будзем бачыць нашу Беларусь такой, якой мы пабудуем яе цяпер. Напачатку можа быць на словах, у артыкулах, потым у нейкіх справах. А потым гэта была б дзяржава. Гэты шлях, як мне падаецца, аказаўся паспяховым.

“Пагоня”, падабаецца гэта камусьці ці не, была адлюстраваннем мяне”

— Газета “Пагоня” друкавала даволі вострыя крытычныя матэрыялы. Напрыклад, першай надрукавала антыкарупцыйны даклад дэпутата Вярхоўнага Савета 12 склікання Сяргея Антончыка, у той час калі іншыя газеты выходзілі з белымі плямамі. На тое, што Вы былі такімі смелымі, уплывала тое, што вы былі дэпутатам?

— Думаю, тут першасныя асаблівасці характару.  Не залежыць ад таго, ты дэпутат ці не маеш дэпутацкага мандату. Калі ты бачыш сітуацыю па-свойму і маеш матывацыю данесці да людзей гэтую візію, то ты будзеш рабіць гэта залежна ад таго, які ў цябе тэмперамент, выхаванне, характар. “Пагоня”, падабаецца гэта камусьці ці не, гэта адлюстраванне мяне. Дзесьці на дабро, дзесьці на шкоду, я чалавек даволі просталінейны, не вельмі гнуткі.

Калі глядзець на журналісцкую дзейнасць, то гэта праяўлялася ў крытычным падыходзе да ўсяго. Добра гэта ці кепска – я б не ацэньваў ў такіх катэгорыях, бо калі браць журналістыку, добра – гэта тое, што дайшло да людзей і пазітыўна паўплывала на грамадства. Калі браць мяне як асобу, мой крытычны падыход і з’едлівасць, калі адным словам можна і прыбіць, і закапаць чалавека, мне як асобе прыносіла шмат кепскіх вынікаў. Але тут трэба выбіраць: ці ты робіш тое, як ты бачыш сітуацыю, ці ты пачынаеш падкладвацца пад нейкія сітуацыі, хлусіць і выкручвацца.

— Вы нават паказалі жэстам, як напэўна “прыбівалі” б словам. Наколькі ведаю, вы самбіст?

— Так.

— А Вам гэта якім-небудзь чынам у журналістыцы ці палітыцы дапамагала?

— Тое, што я самбіст, гэта хутчэй адлюстраванне майго характару. Некалькі разоў я хадзіў на трэніроўкі па каратэ – і гэта не адпавядала майму ўнутранаму стану, тэмпераменту. А самба – гэта было маім. Як і журналістыка. А як у журналістыцы можа дапамагчы самба?

— Адбівацца ад міліцыянераў, напрыклад, выцягваць дэпутатаў з залы. Узгадаем, напрыклад, як украінскія палітыкі ў Вярхоўнай Радзе часам мутузяцца. 

— У мяне ёсць фотаздымак Сяргея Грыца: стаіць адзін з дэпутатаў, насупраць стаю я, такі рашучы, я яшчэ тады паліў, з ноздраў валіць дым. Мала не хапіла, каб узяць чалавека за грудкі. Дзякуй Богу, я стрымаўся. Таму магу з гонарам сказаць: мае заняткі самба ніяк не паўплывалі на мае заняткі палітыкай і журналістыкай.

— Падчас нашай размовы склалася ўражанне, што ў тыя часы творчыя людзі былі лакаматывам зменаў у краіне. Як да Вас у “Пагоню” прыходзілі новыя людзі? Ці Вы самі іх дзесьці знаходзілі?

— “Пагоня” як любы жывы арганізм расла і развівалася. Пачыналася з таго, што некалькі прафесійных журналістаў паспрабавалі зрабіць газету. Людзі былі вельмі розныя і непрыцёртыя адзін да аднаго. Журналістыка гэта вельмі ідывідуальная праца. Гэта вялікая таямніца, як з набору 33 літар у алфавіце з’яўляецца артыкул, які знаходзіць водгук у тысячы людзей. Накідаць на старонкі як у адну бочку якасных матэрыялаў не азначае зрабіць якасную газету. Газета – гэта жывы арганізм, у якім усё павінна быць сбалансавана і дастаткова: і перчынка, і капустачка, і бульбачка.

У 1992 ці 1993 годзе я зразумеў, што людзей, якія мне патрэбны, на вуліцы не ўзяць. І разам з тым я бачыў, якія цікавыя людзі прыходзяць, уюцца вакол “Пагоні”, ім было гэта цікава. Фактычна “Школа маладога журналіста”, якую запачаткаваў Вітаўт Руднік, паўстала ў “Пагоні” як інструмент, каб знайсці кадры, выгадаваць журналістаў у сваім інкубатары. Пазней гэта стала такім прыгожым і самадастатковым праектам, што я ў захапленнем назіраў, што з гэтага атрымалася.

Было некалькі хваляў, “прызываў” у “Пагоню”. Напрыклад, сярод першых быў “прызыў” гісторыкаў — Вітаўт Руднік, Уладзімір Хільмановіч і іншыя. Затым падцягваліся навучэнкі і навучэнцы ШМЖ, якія рабілі свае газеткі ў гімназіях, і ў нас маглі стаць на прыступку вышэй. І мы фармавалі яшчэ не да канца сфармаваных журналістаў. Яны былі асобамі, але ў плане журналістыцы іх трэба было яшчэ кшталціць.

Вельмі нечакана для сябе я прачытаў інтэрв’ю Сяргея Харытонава на “Свабодзе”. Я памятаю прыгожую маладую кабету, чарнявенькую, сімпатычную, якая прывяла з сабой маленькага хлопчыка. І гэта быў Сяргей Харытонаў. Ён прыходзіў, сядзеў, назіраў, быў вельмі бойкім і харошым хлопцам. Сёння ён расказвае, што вырас пры газеце “Пагоня”. І робіць сёння вельмі цікавы журналісцкі праект.

Я з гонарам назіраю за людзьмі, якія прайшлі праз газету, якія спрычынілся да таго, каб зрабіць газету як вынік каманднай гульні. Так, газета – гэта адлюстраванне майго тэмпераменту і характару, але кожны асобны бок гэтай з’явы рабіўся і фармаваўся абсалютна самадастатковымі, таленавітымі людзьмі. Калі “Пагоня” была вымушана скончыць сваё існаванне, ніхто не прапаў. Гэта паказчык таго, якія, з аднаго боку, яны моцныя, з другога боку, які моцны быў штуршок закладзены “Пагоней”.

— Калі паглядзець першыя нумары “Пагоні”, заўважна, што яна стваралася як сучасная гарадская газета для шырокага кола чытача. Напрыклад, там можна знайсці вялікую колькасць дробных цікавых навін, крыжаванку і праграму тэлеперадач. Але чаму ў аздабленні першай старонкі і ў загалоўках выкарыстоўваўся такі дзіўны колер — ліловы?

— Гэта называецца “я яго зляпіла з таго, што было”. На жаль, стан паліграфіі ў тыя часы быў не найлепшым. Гарадзенская друкарня была адзінай, куды камуністы не ўкладалі грошай. Не ведаю – чаму. Ужо потым, гадоў праз пяць, у сярэдзіне 90‑х, закупілі адсталыя індыйскія машыны, якія друкавалі ў чатыры колеры. А тады метадам тыка змешвалі фарбы, каб атрымаць чырвоны, але атрымаўся ліловы. Але гэта частка нашай гісторыі, паказчык таго, у якіх умовах нам прыходзілася рабіць газеты.

“Падчас судоў над “Пагоняй” улада дасягнула адваротнага выніку”

— Падчас выбарчай кампаніі ў 2001 годзе супраць газеты была ўзбуджана крымінальная справа за паклёп на прэзідэнта. 12 лістапада Вышэйшы гаспадарчы суд вынес рашэнне спыніць выхад “Пагоні”, а ўлетку наступнага 2002 года Вас разам з журналістам газеты Паўлам Мажэйка асудзілі да абмежавання волі. Гэта гісторыя стала паказальнай дэманстрацыяй сапраўднай журналісцкай салідарнасці. Сёння суды над журналістамі нагадваюць канвеер, але няма той вастрыні і рэакцыі грамадства, як ў часы “Пагоні”. Як Вы лічыце, чаму?

— Адзін забіты – гэта трагедыя, а сотні забітых – ужо статыстыка. Мы былі аднымі з першых у гэтым канвееры журналісцкіх смерцяў. Відаць, паўплывала вастрыня адчування гэтай несправядлівасці, свежасць гэтага абурэння. “Пагоня” карысталася вельмі вялікім попытам. У Гродне газета прадавалася накладам 12 тысяч экземпляраў. Пра газету ведалі і ведаюць дагэтуль. Літаральна ўчора я заходжу ў краму, побач спыніўся аўтамабіль, выйшаў малады чалавек, ну як малады – гадоў пад 40, і спытаў – вы Мікола Маркевіч? Скажыце, калі вернецца “Пагоня”? Уявіце, а газета не існуе ўжо 16 гадоў!

І яшчэ, пэўна, тут сваю ролю адыграла якасць чалавечага матэрыялу. Быў вельмі вялікі супраціў. Ён быў настолькі маналітным і ўплывовым, што калі-небудзь пра гэта нехта напіша. Калегі-журналісты з іншых выданняў, калі пабачылі, што ідзе татальнае знішчэнне “Пагоні”, робіцца ўсё, каб замаўчаць гэту неабвешчаную вайну і забойства газеты, ладзілі лятучыя пікеты. Каля крамы “Баторыя” выходзяць на 5–6 хвілін, іх заграбаюць, і пакуль іх кідаюць у варанок, у гэты час на прыступках аблвыканкама выходзяць чацвёра наступных. І такіх пікетаў было каля 8, калі не памыляюся. Гэта сапраўдны ўзор журналісцкай салідарнасці, які трэба будзе вывучаць на новых факультэтах журналістыкі, якія раней ці пазней паўстануць у Беларусі.

Для мяне асабіста такім сімвалам супраціву была дзяўчына са Школы маладога журналіста, калі не памыляюся, Вольга Арцёменка. Я прысутнічаў фактычна на ўсіх судах над людзьмі, якія выступалі ў абарону “Пагоні” — гэта быў мой абавязак. На першых судах некаторыя людзі адмаўляліся ад таго, што ўдзельнічалі ў пікетах. Шоў канвеер, за падтрымку «Пагоні” асуджалі дзесяткі людзей. Гэтая дзяўчына была пятай ці шостай. Суддзя пытае “Гэта вы на відэа з пікету?” – “Я”. – “А чаму вы тут, такая маладая, сімпатычная, на пікеце?” – “Таму што я абураная, што дзяржава робіць злачынства супраць журналістыкі, свабоды слова і майго права атрымліваць аб’ектыўную і даставерную інфармацыю, таму я выйшла пратэставаць”. Я проста здымаю шляпу перад ёй. Магчыма, яна дае ключ – у Гродне жывуць асаблівыя людзі. Гэта горад са знакам якасці.

Тады ва ўладаў былі свае задачы: яны адпрацоўвалі механізмы ўдушэння і кантролю над свабодай слова. Не ведаю, ці вымяралася гэта ў іх статыстыцы, справаздачах праз год і пяць гадоў, адсутнасць жа “Пагоні” таксама нейкім чынам паўплывала на грамадскую сітуацыю ў Гродне. Але на мой погляд, у той час улада дасягнула адваротнага выніку. Бо такога яднання і салідарнасці я не бачыў пазней, напрыклад, падчас працэсаў, калі знішчалі іншыя газеты, больш вядомыя – газету “Рабочы” у Мінску, тое, што засталося ад газеты майго сябра Ігара Герменчука “Свабода”.

“На “хіміі” я ўпершыню зразумеў, што такое малітва”

— Пасля таго, як Вы адбылі пакаранне на “хіміі” у Асіповічах за “паклёп на прэзідэнта”, у інтэрв’ю вы часта жартаўліва казалі, што ніколі так добра не жылі, як тады, калі былі зэкам. Наколькі ведаю, на “хіміі” Вы дапамагалі будаўніцтву баптыскага храму. Чаму Вы заняліся менавіта гэтым?

— Я ўвесь час быў і застаюся вельмі актыўным чалавекам, які не можа займацца чымсьці адным. Гэтая энергія, якія бурліла і патрабавала выйсця, патрабавала быць сярод людзей, на нешта ўплываць, нешта рабіць. Гэта адна з прычын. З другога боку, гэта даўно заўважана, падчас нейкіх выпрабаванняў – у турме, на “хіміі” – многія людзі звяртаюцца да Бога, да асэнсавання таго, хто ты ёсць і дзеля чаго ты існуеш. Дзіўным чынам супала, што да мяне прыйшоў пастар Эрнст Сабіла, і я адчуў у ім роднасную душу.

Чалавек, які адседзеў за антысавецкую агітацыю і прапаганду, чалавек, які вельмі стараўся змяніць камуністычную сістэму. Ён некалькі разоў збягаў з зоны – такі актыўны пачатак мне блізкі. Гэты чалавек размаўляў адной са мной мовай. Не толькі ў прамым сэнсе – па-беларуску, але і ў звароце да Бога. У такім узросце я ўпершыню зразумеў, што такое малітва. Кожны дзень перад тым, як пачаць будаўніцтва, мы спачатку дзякавалі Богу. Напэўна, гэта выглядала збоку дзіўна: стаяць два зэкі, адзін былы, другі цяперашні, і дзякавалі Богу за дзень сённяшні, за тое, што даў усмешкі, настрой, магчымасць папрацаваць.

Ну і гэта прыгожа. Ты будуеш храм. Будуеш месца, дзе людзі будуць ачысцяцца і звяртацца да Бога, дзе Бог будзе мець уплыў на лёсы іншых людзей. Усё гэта супала разам, таму я дагэтуль лічу, што гэта былі адны з найбольш шчаслівых момантаў майго жыцця, калі мы разам з Сабілам мяшалі гэты бетон, цягалі яго на 15-метровую вышыню, вязалі арматуру, і кожны дзень паказваў нам як мы набліжаліся да Бога.

“Пры першым зручным моманце беларушчына і незалежная журналістыка праб’ецца скрозь асфальт. Гэта закон жыцця”

— Пасля вызвалення Вы казалі, што ёсць людзі, якія жадаюць аднавіць “Пагоню”. Падчас нашай размовы расказалі, што і зараз — спыняецца аўто, выходзіць чалавек і пытае, калі будзе “Пагоня”. І вы спрабавалі адрадзіць газету – я кажу пра выданне “Дзень”, апошні наклад якога, надрукаванага ў Смаленску, арыштавалі. Ці адродзіцца калі-небудзь “Пагоня”? Ці журналістыка настолькі пайшла наперад, што ў такой газеце сёння няма патрэбы?

— Куды б не пайшла журналістыка, яна павінна будзе адказваць на самыя балючыя пытанні і праблемы таго часу, у якім яна жыве. “Пагоня” не ўзнікла ў космасе з беспаветранай прасторы. Газета мела сваіх ідэйных і прафесійных папярэднікаў – якія выходзілі таксама пад іменем “Пагоня”. Са мной ці без мяне, такая з’ява як “Пагоня” будзе адроджаная.

Пры першым зручным моманце беларушчына і незалежная журналістыка праб’ецца скрозь асфальт. Гэта закон жыцця. Ніякі жандарм, ніякая турма, ніякія драконаўскія законы не здолеюць гэтаму нічога супрацьпаставіць. Я спадзяюся, што гэта здарыцца яшчэ пры маім жыцці, і я яшчэ вазьму чынны ўдзел у адраджэнні сродкаў масавай інфармацыі, якія яшчэ паслужаць гродзенцам і беларусам.

— У 2005 годзе Вы ўваходзілі ў лік асоб, якія адраджалі “Радыё Рацыя”, спрычыніліся да стварэння “Белсату”. Чаму праз некаторы час Вы адышлі ад гэтых медыя?

— Ты можаш эфектыўна працаваць тады, калі бачыш, што рэалізуюцца твае ідэі, калі ты бачыш, што тое, што ты робіш, грае на тваё бачанне сітуацыі. У маім выпадку я не меў магчымасці ўплываць належным чынам на фармаванне рэдакцыйнай палітыкі і іншых момантаў, звязаных са станаўленнем гэтых СМІ. Гэтыя праекты як этап майго жыцця з’яўляюцца вельмі дастойнымі, і яшчэ зоймуць належнае месца ў гісторыі беларускай журналістыкі. Нашы дарогі разышліся, і ў гэтым няма нічога дзіўнага. Любы чалавек павінен рабіць толькі тое, што прыносіць яму маральную сатысфакцыю. Калі гэтага няма, то патрэбна кідаць і пачынаць займацца іншай справай. Іначай нічога не атрымаецца.

— Зараз Вы займаецеся пасажырскімі перавозкамі. Але Вы б былі гатовыя вярнуцца ў актыўную журналістыку?

— Я як стары палкавы конь, які як толькі чуе гук трубы – адразу гатовы біць зямлю капытам. У мяне зараз ёсць фантомныя болі. Мне сніцца, як я ўдзельнічаю ў абмеркаванні матэрыялаў, падвядзенні нейкіх вынікаў, выдачы заданняў. Я не ведаю, ці гэтыя фантомныя болі чымсьці скончацца, але гэта прымушае мяне заўсёды памятаць пра тое, што ёсць справы, якімі мне хацелася б займацца не 24 гадзіны ў суткі, як я займаюся цяпер, а хаця б 25 – таму што без абеду.

Алёна Раўбецкая: Уладальнік “Інфа-Біржы” надзвычайна пакрыўдзіўся на мяне за тое, што я скрала ў яго назву