Каліноўскі, Багушэвіч і… Паўлік Марозаў. Пра што пісалі дзіцячыя часопісы “Іскры Ільіча і “Беларускі піонэр” у 1920–1930‑я гады

Для піянераў і акцябрат

У 1920–1940 гадах асноўнымі дзіцячымі выданнямі на тэрыторыі БССР былі часопісы “Беларускі піонэр” і “Іскры Ільіча”. Першы з іх пачаў выдавацца ў 1924 годзе накладам у 3 000 экзэмпляраў, як орган Народнага камісарыята асветы БССР. З пятага нумара за 1927 год часопіс выходзіў у выдавецтве “Чырвоная змена”, а ў складзе рэдкалегіі між іншых былі Г. Брыгневіч, С. Жураўскі, М. Мамчыц, А. Пякарчык. Тыраж даходзіў да 4 500 экземпляраў, а кошт аднаго асабніка вагаўся ад 35 да 20 капеек. У выданні былі сталыя рубрыкі: “Наша жыццё”, “У часе адпачынку”, “Наш каляндар”, “Бібліятэка піянера”, “Аб усім патроху”, “З усяго свету” і іншыя. Для загалоўка часопіса былі распрацаваныя спецыяльныя “фігурныя” шрыфты. Малюнкі для выдання рабілі вядомыя на той час беларускія мастакі, сярод якіх варта ўзгадаць аднаго з заснавальнікаў беларускай кніжнай графікі, аўтара “бел-чырвона-белага” праекту герба савецкай Беларусі і стваральніка выявы Ордэна працоўнага чырвонага сцяга БССР Генадзя Змудзінскага.

З кастрычніка 1929 года ў Мінску выдаваўся іншы часопіс для дзяцей “Іскры Ільіча”, які шмат у чым паўстараў “Беларускага піонэра”, але меў трошкі маладзейшую аўдыторыю чытачоў. У абодвух выданнях актыўна публікаваліся знакамітыя беларускія паэты і пісьменнікі Янка Купала, Якуб Колас,  Паўлюк Трус, Змітрок Бядуля, Тодар Кляшторны і шматлікія іншыя.

У прыцэле – Польшча

Са старонак згаданых выданняў піянеры і акцябраты БССР уважліва сачылі за тым, што адбывалася ў Заходняй Беларусі. Амаль у кожным нумары часопіса быў адзін, ці некалькі малюнкаў, якія ілюстравалі цяжкі лёс беларускіх сялян “пад панскай уладай”. Так, на вокладцы “Беларускага піонэра” за 1927 год польскі афіцэр збіваў беларускага селяніна, а на іншай карыкатуры “Пілсудскі звязваў рукі жанчыне, якая сімвалізавала Заходнюю Беларусь”. Часамі ў гэтых выданнях нават перадрукоўваліся карыкатуры з цэнтральных савецкіх газет.

У сярэдзіне 1920‑х гадоў дзеці з БССР, напрыклад, дакладна ведалі дэталі разгону Беларускай сялянска-работніцкай грамады. “БСРГ – адна з найбольш рэвалюцыйных арганізацый у Заходняй Беларусі. У апошні час яна налічвала звыш 100 тысяч працоўных і сялян. Баючыся ўсё больш і больш узрастаючай рэвалюцыйнасці гэтай арганізацыі, панская Польшча вырашыла турмамі і зброяй прыдушыць рух працоўных. У канцы студзеня пачаўся масавы арышт кіраўнікоў, а пасля і радавых сяброў Грамады. […] Уся Заходняя Беларусь цяпер стала месцам турмаў і крыві. Паліцыя забівае на смерць працоўных і сялян нават за тое, што апошнія спрабуюць рабіць свае мітынгі. Так, у Косаве (Палессе) паліцыя забіла чатырох сялян і 6 цяжка параніла толькі за тое, што апошнія прыехаўшчы на рынак, прынялі ўдзел у мітынгу супраць арышту беларускіх дэпутатаў”, — адначалася ў адной з публікацый “Беларускага піонэра”. У якасці ілюстрацый да “ньюса” выкарыстоўваліся здымкі збітых кіраўнікоў партыі Валошына і Мятлы. Безумоўна, палітыка польскіх улад на тэрыторыі ўсходнепольскіх ваяводстваў у міжваенны час была далёкай ад ідэалу, але масавых забойстваў незадаволеных і апанентаў там, у адрозненні ад СССР не адбывалася. Самае жудаснае, што з дапамогай гэтай прапаганды ў дзяцей з савецкай Беларусі фарміравалася адкрытая нянавісць да суседняга польскага народу, які стаў асацыявацца з “панам прыгнятальнікам” і “акупантам асаднікам”. Тыя ідэалагічныя клішэ, на жаль, даюць пра сябе знаць і сёння.

У часопісах “Іскры Ільіча” і “Беларускі піонэр” публікавалася шмат літаратурных апавяданняў пра цяжкае становішча беларускага сялянства “пад панскай уладай”, а таксама пра барацьбу беларусаў супраць “паноў і жандараў”. Зразумела, што гэтыя творы таксама мелі яркую ідэалагічную афарбоўку. З другога боку, некаторыя моманты, пра якія пісалі тыя выданні, сапраўды мелі аб’ектыўны характар. Так, у адным з нумароў “Іскраў Ільіча” быў надрукаваны артыкул “Там, дзе гора і здзекі пануюць” у якім ішла гутарка пра праблему паланізацыі сярэдняй школы ў заходнебеларускім рэгіёне. У міжваенны час польскія ўлады зачынялі беларускамоўныя школы і паўсюль уводзілі польскую мову навучання. Гэта, безумоўна, кепска ўспрымалася мясцовым насельніцтвам. У гэты час у БССР яшчэ не была звернута беларусізацыя, таму сітуацыя на ўсходзе нашай краіны была на карысць для бальшавіцкай прапаганды.

Мяжа і не толькі

З тэмай Заходняй Беларусі была звязана і праблемай блізкай ад сталіцы БССР мяжы. Выданні для моладзі вучылі хлопчыкаў і дзяўчынак дапамагаць “зялёным фуражкам” высочваць “чужых” у памежнай зоне і здаваць іх куды трэба. На шматлікіх вокладках часопісаў друкаваліся выявы савецкіх памежнікаў, публікаваліся вершы ў іх гонар. Аднак варта разумець, што значную частку перабежчыкаў з захаду ў БССР складалі звычайныя беларусы, якія паддаўшыся бальшавіцкай прапагандзе, шукалі лепшы лёс у краіне Саветаў. Лёс гэтых людзей, у сваёй большасці, трагічны. Першапачаткова ім давалі магчымасць жыць на тэрыторыі савецкай Беларусі, але ў канцы 1930‑х вялікая колькасць гэтых людзей стала ахвярамі сталінскіх рэпрэсій.

Аднак, не гледзячы на бальшавіцкую ідэалогію згаданыя выданні не забывалі і пра аспекты беларускай гісторыі. У №11 часопіса “Беларускага Піонэра” за 1925 год быў надрукаваны артыкул “Францыск Скарына — першы беларускі вучоны і друкар” у якім аўтар (А. Якімовіч) падрабязна апісваў гісторыю дзейнасці знакамітага сына беларускай зямлі.

Прыемна ўражвае тое, што ў момант, калі ў СССР выдаваліся часопісы “Безбожнік” і прадстаўнікі ваяўнічага атэізму знішчалі адну за другой цэрквы і касцёлы, у галоўным дзіцячым часопісе БССР расказвалася пра беларускую Біблію, Псалтыр і іншыя выданні славутага першадрукара. “Францыск Скарына мае вялікае значэнне ў развіцці беларускай культуры. Ён быў першым чалавекам у нас, на Беларусі, які пачаў пашыраць асвету праз друкаванае слова. Ён першы пачаў апрацоўваць і ўдасканальваць у сваім асаблівым скарыненскім стылі друкарскую тэхніку, залажыўшы ў г. Вільні сваю друкарню. […] Беларуская культура таго часу была не на шмат слабей за культуру нашых заходніх суседзяў і значна вышэй стаяла за культуру Маскоўшчыны. […] Вось чаму працоўная Беларусь і адзначае 400 годдзе з часу з’яўлення першай кніжкі Францыска Скарыны на Беларусі на роднай мове, як сваё нацыянальнае свята, як свята нацыянальнай культуры”, — адзначалася ў артыкуле.

Праз два гады ў тым жа часопісе друкаваўся артыкул “Кастусь Каліноўскі”, які падрабязна расказваў дзецям пра паўстанне 1863 года, якое аўтар публікацыі называў “барацьбой за незалежнасць Польшчы, Беларусі і Літвы”. “Правадыром паўстання 1863 года на Беларусі быў адважны малады рэвалюцыянер, герой нашага народу — Кастусь Каліноўскі. […] Мураўёў зразумеў, што сапраўдны вораг не панства, не шляхта, а паўстаўшы мужык з Кастусём на чале. […] Кастусь верыў у сілу народа! І вера яго спраўдзілася. А цяпер, калі ўлада знаходзіцца ў руках рабочых і сялян і працоўныя Савецкай Беларусі ўжо дзесяць год таму назад скінулі цара і пана, цяпер ствараецца вялікі помнік аб герою, Вялікаму Паўстанцу – Кастусю Каліноўскаму, аднайменны кінафільм”, — падкрэслівалася ў артыкуле. У адным з нумароў “Іскраў Ільіча” у 1930‑я гады публікаваўся верш Францішка Багушэвіча “Калыханка”. У каментары да яго адзін з аўтараў часопісу адзначаў: Багушэвіч хацеў, каб працоўнаму чалавеку жылося лепш, каб ён мог гаварыць на сваёй роднай мове, быў вольным і шчаслівым”.

Аднак, побач з гісторыяй знакамітых асоб беларускай гісторыі і культуры, шмат увагі ў гэтых выданнях надавалася асвятленню жыцця і дзейнасці Леніна, Сталіна і іншых кіраўнікоў “дзяржавы працоўных і сялян”. Асобная ўвага надавалася знакамітым піянерам і акцябратам. З аднаго з такіх – Паўліка Марозава, беларускі часопіс асабліва заклікаў браць прыклад. “Паўлік змагаўся за новае жыццё, як лепшы піянер. Увосень мінулага году азвярэлыя кулакі вёскі зарэзалі Паўліка і яго 9‑гадовага брата Хведзьку. Пралетарскі суд прыгаварыў кулакоў-забойцаў да растрэлу. Піянеры і ўсе дзеці савецкай краіны адказалі на гэтую вылазку кулакоў:

«Будзем усе такімі, як Паўлік! Будзем змагацца за новае жыццё, супраць ворагаў-кулакоў”, — падкрэслівалася ў публікацыі. 

Радзіма прыехала на танку

Падзеі верасня 1939 года выклікалі вялікую ўвагу з боку ўсіх выданняў савецкай Беларусі. “Іскры Ільіча” не былі выключэннем. На вокладцы  №9 за 1939 год была выява савецкага танкіста, які на фоне танка Т‑26 прымаў кветкі ад жыхароў Заходняй Беларусі. Па ўзору цэнральных газет акцябрацкае выданне друкавала навіны з Беларускага фронту. Так, з аднаго з артыкулаў чытачы часопісу маглі даведацца пра жорсткія баі, якія адбыліся пад Горадняй, а з іншага пра тое, як невядомы лейтэнант Шылямаў вёў бой з шасцідзесяццю ворагамі. Цікавасць прадстаўляюць лісты школькаў з Заходняй Беларусі, якія просяць сваіх аднагодак з Мінска даслаць падручнікі па беларускай мове. Не маглі тады заходнебеларускія дзеткі ўявіць, што зусім хутка разам з савецкай уладай у іх рэгіён прыйдзе русіфікацыя і пра беларускую мову прыйдзецца ізноў забыць.

…Часопіс “Беларускі піонэр” перастаў выходзіць у 1929 годзе. А вось “Іскры Ільіча” выдаваліся да красавіку 1941 года. Пасля Другой сусветнай вайны гэтае выданне атрымала назву “Бярозка”, якое існуе па сённяшні дзень.