Кадар з фільма «Выпадковая прэзыдэнтка»
Стваральнікі фільму аб працы Офіса Ціханоўскай расказалі Свабодзе пра тое, якімі яны пабачылі Сьвятлану Ціханоўскую і яе паплечнікаў.
Брытанскія рэжысэры Майк Лернэр (Mike Lerner) і Мартын Герынг (Martin Herring), намінанты на прэстыжныя прэміі «Оскар», BAFTA, Emmy, зьнялі гісторыю Сьвятланы Ціханоўскай — звычайнай беларускай жанчыны, якая трапіла на міжнародную палітычную арэну.
Бліжэйшым часам фільм «Выпадковая прэзыдэнтка» будуць паказваць на кінафэстывалях, пасьля дэманстраваць на некалькіх эўрапейскіх тэлеканалах. Рэжысэры не выключаюць, што фільм можа зьявіцца і на стрымінгавых плятформах, даступных для беларусаў.
Упершыню кінапартрэт Сьвятланы Ціханоўскай паказалі на фэстывалі дакумэнтальнага кіно Artdocfest у Рызе, там жа фільм атрымаў спэцыяльную ўзнагароду журы. Цяпер яго можна паглядзець у Празе ў рамках кінафэсту Jeden svět. Аўтары таксама плянуюць зьняць працяг гісторыі, але ўжо ў Менску.
«Гэта будзе вялікая гісторыя»
На працягу трох гадоў рэжысэры назіралі за працай Офісу Сьвятланы Ціханоўскай. Яны суправаджалі палітыкаў падчас візытаў у Ірляндыю, ЗША, Польшчу, Вялікую Брытанію, а таксама падглядалі за штодзённай працай у віленскім офісе.
Яшчэ летам 2020 году Майк Лернэр прачытаў рэпартаж The Guardian пра кампанію Сьвятланы Ціханоўскай, Марыі Калесьнікавай і Веранікі Цапкалы і адразу зразумеў, што гэта «цудоўная гісторыя».
«Тры жанчыны змагаюцца з апошнім дыктатарам Эўропы. Мне было адразу зразумела, што гэта будзе вялікая гісторыя. І, спадзяюся, яна зьменіць Беларусь», — расказаў рэжысэр.
Здымачная каманда працавала ў Беларусі каля месяца і захапіла перадвыбарную кампанію, дзень выбараў і пратэсты пасьля іх. Самі рэжысэры не былі ў Менску, але жартуюць, што ведаюць горад даволі добра. Пазьней гісторыя пераехала ў Вільню. Тады Майк Лернэр і прапанаваў Сьвятлане ўзяць удзел у фільме.
«Яны каля пяці дзён разважалі і абмяркоўвалі гэта, відавочна, правяраючы нас, і гэтак далей, а потым урэшце пагадзіліся. І тады Сьвятлана спытала: «Колькі ты будзеш нас здымаць?». Я адказаў: «Пакуль вы ня вернецеся ў Менск».
Мартын Гэрынг (зьлева) і Майк Лернэр (справа) у праскім кінатэатры «Люцэрна» перад паказам фільма «Выпадковая прэзыдэнтка». Фота: Радыё Свабода
Фільм вырашылі паказаць цяпер, і Лернэр лічыць гэта правільным момантам, асабліва ва ўмовах, калі рэжым стаў суагрэсарам у вайне ва Ўкраіне. Але гэта ня кропка ў гісторыі.
«Безумоўна, другой часткай гэтага фільму будзе вяртаньне ў Менск. А тое, што будзе адбывацца з новай Беларусьсю, відавочна, неймаверна захапляльна», — кажа Майк Лернэр.
«Палітыка патрэбуе гранічнай шчырасьці»
Аўтары фільму правялі ў Офісе Ціханоўскай тры гады, назіраючы за працай Сьвятланы і яе каманды. У фільме асаблівую ўвагу яны аддаюць менавіта псыхалягічным цяжкасьцям, зь якімі сутыкаюцца героі, якія супрацьстаяць рэжыму ў Беларусі.
«Лукашэнку здаецца, што ён адзіны. Ён выглядае блазнам Пуціна, але ён ня клоўн. Ведаеце, вы ня можаце пратрываць 30 гадоў, ня будучы жудасным чалавекам, які кіруе жудасным рэпрэсіўным рэжымам. Ён здаецца сьмешным праз выгляд і свой дурны голас, але гэта ня так. Ён сапраўды жудасны», — кажа Мартын Гэрынг, камэнтуючы рэпрэсіі ў Беларусі.
Паводле Лернэра, большасьць людзей, якія жадаюць быць палітыкамі, не павінны імі быць, а большасьць людзей, якія ня хочуць быць палітыкамі, наадварот, павінны. І Сьвятлана адносіцца менавіта да апошняй катэгорыі.
Аўтары прыгадваюць, як на самым пачатку замежныя журналісты задавалі ёй адны і тыя ж пытаньні, якія тычыліся спалучэньня яе палітычнай дзейнасьці з роляй маці ці «хатняй гаспадыні». Майк Лернэр зьвяртае ўвагу, што пра такія рэчы ніколі не пытаюцца ў мужчын-палітыкаў, і гэта было паказальна.
Ён кажа, што Сьвятлана вельмі сьціплая і закрытая асоба, але менавіта таму ён бачыць яе тварам будучага палітычнага лідэрства. На прыкладзе Джасінды Ардэрн (былая прэм’ер-міністарка Новай Зэляндыі. — РС) і іншых людзей, якія своечасова адышлі ад улады, каб займацца ўласным жыцьцём, рэжысэр даводзіць, што палітыцы вельмі патрэбная шчырасьць.
«Я лічу, што гісторыя Сьвятланы і гісторыя Беларусі вельмі важныя, бо гэта своеасаблівы пераломны момант у палітыцы. І мы заўсёды казалі, што гэтая гісторыя нас прывабіла тым, што яна была дастаткова малая, каб выйграць, але дастаткова вялікая, каб мець значэньне. Я ўсё яшчэ так лічу».
Майк Лернэр кажа, што ў гэтай гісторыі яшчэ можна здабыць перамогу, і перамога адбудзецца. І тады, перакананы ён, увесь сьвет убачыць: сумленнасьць, праўда і шчырасьць могуць перамагчы хлусьню, тыранію і рэпрэсіі.
У адным з эпізодаў фільму Сьвятлана Ціханоўская абмяркоўвае з калегамі свой выступ і задае пытаньне, ці можа яна заклікаць да санкцый. Для рэжысэра гэты момант стаў усьведамленьнем таго, што яна стала палітыкам і тое, што яна кажа, мае моц. І ў той жа час Сьвятлана застаецца тым самым чалавекам, якім была на пачатку палітычнага жыцьця.
«Яна ўсё той жа чалавек, ніколі раней яна не ўяўляла, што апынецца ў такім становішчы. Я думаю, што гэта робіць яе вельмі прывабнай. Усе дыпляматы, палітыкі і тыя, хто зь ёй сустракаецца, сапраўды агаломшаныя, наколькі яна сумленная і наколькі яна сапраўдная», — адзначае Майк Лернэр.
Паказальны эпізод, дзе каманда рыхтуе Сьвятлану да сустрэчы з Джо Байдэнам. З аднаго боку — сьпіс санкцый і пра што не забыць сказаць, а з другога — наладжваньне простага чалавечага кантакту. У выніку ў Сьвятланы адбываецца сустрэча з сусьветным лідэрам, які пасьля яшчэ і частуе яе печывам.
«Мы не спрабуем аб’ектыўна расказаць гісторыю, мы спрабуем акунуцца ў сытуацыю і зьняць займальны і цікавы для людзей фільм. Мне непрыемна гэта казаць, але большасьць людзей ня ведаюць, дзе знаходзіцца Беларусь, і нават ня ведаюць, дзе знаходзіцца Ўкраіна. Наша мэта палягала ў тым, каб паспрабаваць пэрсаналізаваць гэтую барацьбу [Сьвятланы], каб больш людзей зразумелі яе. Гэта сапраўды важна», — кажа Лернэр.
Што засталося па-за кадрам
Аўтары фільму назіралі за Сьвятланай і яе камандай амаль увесь час. Але былі і моманты, калі паводле пратаколу бясьпекі знаходзіцца побач зь імі было нельга. Напрыклад, нельга было здымаць Сьвятлану ў яе дома, у машыне ці падчас перамоваў з сусьветнымі лідэрамі.
Але Мартын Гэрынг прыгадвае і іншыя моманты, у якія было забаронена здымаць: штотыднёвыя сустрэчы Ціханоўскай са звычайнымі беларусамі, калі тыя маглі пазваніць ёй і задаць свае пытаньні.
«Я назіраў, як яна вядзе гэтыя размовы. Яе твар быў пазбаўлены трывогі, калі яна размаўляла зь людзьмі, адказвала на іх прамыя пытаньні, напрыклад: „Навошта вам быць прэзыдэнтам?“, „Ці зробіце вы нешта з маім рахункам за электрычнасьць?“. Якое б ні было пытаньне, яна размаўляла зь людзьмі і для яе гэта было адчуваньне дома, якога ў яе жыцьці проста няма. І я адчуў, што яна такі самы чалавек, што яна пад велізарным ціскам выкананьня працы і ціскам выгнаньня. Але я ня думаю, што хоць нейкая частка яе душы зьмянілася ў параўнаньні з душой таго чалавека, якога я ня ведаў раней. Я ўпэўнены, што яна той самы чалавек», — дзеліцца ўражаньнямі Мартын Герынг.
Кадар з фільма «Выпадковая прэзыдэнтка»
Большасьць правак у фільме былі выкліканыя пытаньнямі бясьпекі. Ёсьць кадры з заблюранымі тварамі людзей. А былі і моманты, калі Гэрынг шкадуе, што не ўключыў камэру.
«Сьвятлана брала неяк урок ангельскай мовы ў чалавека, які ня быў такі разумны, як яна. Празь дзесяць хвілін яна спыніла заняткі, але была вельмі ветлівая. Я быў зь ёю ў кабінэце. Яна ўстала, пайшла і замкнула дзьверы. І пакінула там мяне. Я быў замкнёны, яна забылася, што я там. Калі б я быў маладым чалавекам, то палічыў бы гэта абразай, але для прафэсійнага кінэматаграфіста, які хоча быць нябачным, гэта цудоўна, фантастычна. Яна проста памылілася, вярнулася праз паўгадзіны і выпусьціла мяне».
Пра атмасфэру ў Офісе рэжысэры кажуць, што гэта вельмі спакойнае месца, але там вялікі паток людзей і багата працы. Мартын Герынг зьвяртае ўвагу, што спачатку каманда Сьвятланы нават харчавалася нездарова — напрыклад, маглі павячэраць а другой гадзіне ночы.
«Аднойчы была вечарына — дзень народзінаў Франака. І гэта была, ведаеце, піца ў офісе. А яму падарылі тапкі Adidas зь лягатыпам Бэтмэна, якім ён вельмі ўзрадаваўся», — прыгадвае рэжысэр.
Мартын Гэрынг лічыць, што калі рэжым Лукашэнкі абрынецца, спачатку будзе шок і мітусьня, але героі вернуцца ў Беларусь і будуць працаваць далей, арганізоўваць новыя выбары.
«Я думаю, што ўсе людзі, якіх я сустракаў у тым офісе і зь якімі мне ўдалося наладзіць адносіны, усе яны будуць часткай гэтага. Іх мала, але яны ўсе розныя. Калі мы паехалі ў Вашынгтон, людзі Байдэна спыталі: «У офісе працуюць 120 чалавек, так?» Я сказаў: «Сямнаццаць. І, ведаеце, яны працуюць», — кажа Герынг.
Майк Лернэр упэўнены, што прыедзе на радзіму Ціханоўскай: «Што б там ні было і калі б там ні было, мы будзем там здымаць».
