«Тата любіў сваю краіну, але гэта не было ўзаемна». Як выглядала Беларусь 90‑х на фотаздымках Сяргея Брушко

Сутарэньні Дома друку

Сяргей Брушко нарадзіўся ў мястэчку Гарадзея Нясьвіскага раёну. Фатаграфіяй захапіўся ў дзяцінстве. Калі хлопчыку было 7 гадоў, яму падарылі фотаапарат. Школу скончыў са срэбным мэдалём, марыў стаць геолягам. Паехаў паступаць на геафак БДУ. Не хапіла аднаго бала.

«Тата месяц хаваўся ад свайго бацькі ў фоталябараторыі Гарадзеі. І пайшоў вучыцца на фатографа ў Маладачанскае ПТВ. Мой дзед не разумеў, што гэта за прафэсія такая, фатограф. «Вось старэйшы сын вывучыўся на агранома, працуе галоўным інжынэрам саўгасу. Фатограф — гэта што?» — успамінае сямейныя гісторыі сын фатографа Дзьмітры.

Пасьля вучобы Сяргей Брушко працаваў у фатастудыі ў Салігорску, потым фотакарэспандэнтам мясцовай газэты «Калійшчык». Здымаў шмат, адпраўляў свае працы на конкурсы. І яго заўважылі. Запрасілі працаваць у надзвычай папулярную тады «Чырвоную змену» («Знамя юности» і «Чырвонка» мелі ў канцы 1980‑х вялікія наклады, больш за 500 тысяч экзэмпляраў. — РС). Сяргей пераехаў у Менск, але сутыкнуўся з замкнёным колам: без прапіскі ўладкавацца на працу ў той час было немагчыма.

Дзіця нясе рулёны дэфіцытнай туалетнай паперы падчас шэсьця ў гонар Кастрычніцкай рэвалюцыі, 7 лістапада 1988 году

«Рэдакцыя за яго прасіла перад гарвыканкамам, але чыноўнікі адмовілі. Захавалася нават папера, што газэта „Чырвоная змена“ ня мае права наняць на працу чалавека без прапіскі. Тату давялося жыць у фоталябараторыі ў падвале Дому друку. Я добра памятаю гэтае месца, там яшчэ быў чуваць грукат цягнікоў мэтро. Уначы ў рэжымным аб’екце знаходзіцца было забаронена, на варце стаяў міліцыянт. Прыйшлося за грошы купляць прапіску», — успамінае сын Сяргея Брушко Дзьмітры.

«Сьмех забівае страх»

Газэта, дзе працаваў Сяргей Брушко, была моладзевая, рэфармісцкая. Але яму часта пападала за рэалізм нават там.

«Я памятаю, як хлопчыкам часьцяком стаяў каля „танка“ — тату выклікалі „на дыван“ у ЦК ЛКСМБ, які знаходзіўся на Карла Маркса, 40. Тата вяртаўся адтуль і жартаваў: „Строгая вымова без занясеньня“.

Вось вэтэран п’е піва на 9 Траўня. „Што, усе вэтэраны — алькаголікі, ці што?“ Вось такое стаўленьне было і да фатаграфіі, і да ідэалёгіі. Тады не было адчуваньня жыцьця ў СМІ. „Чырвонка“ гэта спрабавала зрабіць, і яе чыталі. Тата здымаў чалавека ў кантэксьце сацыяльнага жыцьця. Ён атрымліваў за рэалістычнасьць. Але заўсёды жартаваў. У нас ёсьць адна сямейная рыса: у экстрэмальных сытуацыях мы жартуем. Сьмех забівае страх і прыводзіць цябе ў прытомнасьць», — кажа Брушко-малодшы.

Чарга ў малочную краму, Менск, Беларусь, 1991 год

Прыгадвае Дзьмітры і іншую забаўную гісторыю з таго часу, якую чуў ад таты.

«Прыкладна ў 1990‑м прыходзіць у „Чырвонку“ на практыку Пеця. Скардзіцца: „Вось пра тое не даюць пісаць, пра тое… Дыктатура!“ П’е бацькаву гарэлку, дурыць галаву, ные. Тату трэба працаваць, яму надакучыла. Ён кажа: „Пеця, як ты дастаў, адчапіся. Вось вазьмі адкрый сваю газэту і пішы што хочаш“. Пеця паслухаўся і заснаваў нават не адну газэту», — расказвае Брушко-малодшы пра адну вядомую ў беларускай незалежнай мэдыясфэры асобу.

Узважваньне ў дзіцячым аздараўленчым лягеры, Салігорскі раён, Мінская вобласьць, 1996 год

«Увесь Дом прэсы слухаў, як тата мяне вучыў жыцьцю»

Сын Сяргея Дзьмітры не зьбіраўся быць фатографам. Вучыўся ў мастацкай школе, марыў паступіць у вучэльню імя Глебава. Але пасьля 10‑й клясы ягоны бацька, фотакарэспандэнт «Чырвонай змены», запатрабаваў забраць дакумэнты са школы і паступаць у Менскі тэхналягічны каледж на фатографа.

«Тата сказаў, што вучыцца спэцыяльнасьці мне ня трэба, маўляў, «ты будзеш напрацоўваць сувязі, а вучыць цябе буду я».

Школа ў мяне была суровая. Тата быў ужо цяжка хворы, раздражняўся. А аналягавая фатаграфія не даруе памылак. Настройкі выстаўляліся ўручную, і калі ты памыліўся — фота няма, стужка проста чорная. У аналягавых рэчах нічога паправіць немагчыма.

Увесь «Дом прэсы» слухаў, як тата вучыў мяне жыцьцю. На першым паверсе былі фоталябараторыі з вэнтыляцыяй. Калі ў «Мінскай праўдзе» пілі гарэлку, звон шклянак чуваць быў у «Советской Белоруссии». Татаў голас ведалі. Калі ён крычаў на мяне, хтосьці спачуваў, хтосьці ўсьміхаўся. Віця Стралкоўскі з «Рэспублікі» жартаваў: «Што, пасьля ўрокаў ідзеш?» — успамінае Дзьмітры.

Аляксандар Лукашэнка падчас параду з нагоды 50-годзьдзя перамогі ў Другой сусьветнай вайне, 9 траўня 1995 году

«Спалілі частку архіву, пакінулі толькі шкло — для цяпліц»

Брушко-малодшы расказвае, што калі б бацька не памёр так рана, ён ніколі б не пайшоў у фотажурналістыку. 19-гадовага юнака моцна закранулі словы аднаго з калегаў на пахаваньні, што пасьля Сяргея застаўся архіў, вялікая спадчына, якая нікому не патрэбная. Хлопец абурыўся. Маўляў, як гэта нікому не патрэбная?

Архіў Сяргея Брушко захоўваўся тады ў рэдакцыі «Народнай газеты». Калегі расказвалі, што адразу пасьля сьмерці Сяргея яго хацелі забраць. Маўляў, чалавек памёр.

«Але дзякуй калегам, яны сказалі, што архіву ўжо няма. Мне тады не было дзе жыць, дзе захоўваць архіў. Пасьля сьмерці бацькі я разглядаў, што ў ім больш важнае, што не. Адклаў тое, што здалося мне больш каштоўным. А большую частку — працэнтаў 70 — завёз да бабулі ў вёску. І значная частка архіву праляжала там гадоў шэсьць, да сьмерці бабулі.

Пасьля яе сьмерці я прасіў сваякоў не выкідаць архіў. Маўляў, я прыеду і забяру. Прыехаў месяца праз паўтара, але сваякі спалілі частку. Спалілі і фота з выставы, якая была ў Нацыянальным мастацкім музэі. Пакінулі толькі шкло — для цяпліц. Гэта для мяне стала шокам. Так што захаваўся архіў ва ўрэзаным стане і адпаведна майму ўяўленьню пра фатаграфію ў 2001 годзе. Цяпер, напэўна, я выбраў бы іншае…» — разважае Дзьмітры.

Кастрычніцкая плошча Менску, Беларусь, 1988 год

Прызнаньне экстрэмістам пасьля сьмерці

У 2015 годзе, калі Дзьмітры Брушко працаваў на Tut.by, тагачасны беларускі амбасадар Беларусі ў Францыі Павал Латушка запрасіў журналістаў парталу ў Парыж на Тыдзень беларускай моды. У Парыжы ў Дзьмітрыя былі знаёмыя. І ён падумаў, што трэба дывэрсыфікаваць рызыкі, адвезьці частку архіву туды, каб ён захаваўся. Адабраў добрыя здымкі, якія бацька сам надрукаваў.

Гэта адбылося ўжо пасьля 2013 году, калі працы Сяргея Брушко, якія друкаваліся ў альбоме «Прэс-фота Беларусі», былі прызнаныя экстрэмісцкімі.

«У альбоме ж былі ня толькі здымкі Сяргея Гудзіліна пра беларускае войска, як салдаты глядзяць БТ. Там была частка чарнобыльскіх здымкаў і дакумэнтальныя фота майго таты пра жыцьцё ў 80–90‑я гады, усяго каля 30 работ. Там не было ніякай палітыкі, не было ніякіх сымбаляў. Было адчуваньне часу. Фота — гэта рэалізм, гэта тое, што мы бачым. Мы бачым сябе збоку. І калі нам не падабаецца, як мы выглядаем, у людзей з паламанай псыхікай пачынаюцца праблемы. Бо яны хочуць выглядаць абсалютна ня так», — кажа Дзьмітры.

Ён адабраў тады здымкі, якія бацька сам надрукаваў, і завёз на захаваньне да сяброў у Парыж. Нядаўна ўспомніў пра іх. У сяброў была праблема пераслаць іх Дзьмітрыю, бо гэта каштоўныя фота. Давялося прыдумляць, як іх запакаваць.

«І яны вярнуліся да мяне. Архіў — гэта заўсёды складана, затратна, грувастка. Трэба ведаць, калі, дзе гэта здымалася. Трэба правесьці дасьледаваньне, даведацца шмат цікавага пра гісторыю сваёй краіны. Гэта цяжкая архіўная праца дзеля аднаўленьні памяці.

У мяне ёсьць чым ганарыцца ў жыцьці — гэта татавы працы», — кажа Дзьмітры Брушко.

«Тата рабіў усё адзін»

У 1998 годзе ў Сяргея Брушко адбылася выстава ў Нацыянальным мастацкім музэі. Дырэктар музэю быў супраць. Маўляў, фатаграфія — гэта не мастацтва. Але швайцарцы націснулі праз дыпляматычныя каналы. Спачатку прапанавалі падрыхтаваць гэтую выставу не Сяргею Брушко, а іншаму фатографу. Але таму не спадабаўся малы ганарар, кажа Брушко-малодшы.

«А тата пагадзіўся. Па-першае, ён быў ужо сьмяротна хворы, разумеў, што яму засталося няшмат, і літаральна ўчапіўся ў гэты праект. Гэта была ягоная аддушына: езьдзіць у камандзіроўкі, здымаць, рабіць не набор фатаздымкаў, а распрацаваць тэму і раскрыць яе. Частка цікавага была ў архівах, што ён здымаў раней. Штосьці трэба было дазьняць», — успамінае сын.

Здымаў Сяргей некалькі месяцаў, на працы браў адпачынак, ехаў у чарнобыльскую зону. Год потым яшчэ працаваў над здымкамі. Было цяжка, часам ён ужо ня мог устаць з ложка, расказвае Дзьмітры. Падчас працы над праектам яму казалі, што трэба афармляць інваліднасьць, але Сяргей адмовіўся.

«Ён працаваў у лябараторыі Анатоля Клешчука. У таго была невялікая кватэра пад майстэрню, ён паставіў там фотапавелічальнік, прамывачную машыну. Тата часам ужо ня мог хадзіць, мог толькі поўзаць. Рабіў усё адзін. Выбраць, надрукаваць, адрэтушаваць — гэта цяжкая праца і асобнае майстэрства. Я прыяжджаў туды, мне было вельмі балюча на яго глядзець.

Выстава ў Мастацкім музэі стала падзеяй, пра яе расказвалі ўсе тэлеканалы. І нарэшце бацька майго таты зразумеў, хто ягоны сын. Ён заўсёды лічыў, што фатаграфія — гэта несур’ёзна. А тут пра сына ён прачытаў у газэтах і пабачыў па ТВ. Ён раптам прыняў сына», — дзеліцца Дзьмітры.

Сьвяткаваньне дня Сьвятога Мікалая, Берасьцейская вобласьць, 1996 год

«Яшчэ раз такое апублікуеш, у суд падам!»

У гэты ж час выйшла беларуска-швайцарская кніга «Ў пошуках Беларусі. 12 гадоў пасьля Чарнобылю» накладам у 1 тысячу асобнікаў. У Беларусь трапілі толькі 50 экзэмпляраў, якія былі адцэнзураваныя. Частка старонак была белая (як некалі ў газэтах). Многія працы Сяргея Брушко чакалі свайго часу. Ня ўсё выходзіла, ня ўсё публікавалася.

Брушко-малодшы расказаў і сваю гісторыю пра іншую выставу, якая дэманстравалася ў сталічным кінатэатры «Цэнтральны» пад эгідай фотагалерэі «Zнята» ў 2011 годзе. Яму патэлефанаваў дырэктар кінатэатру і сказаў, што выстава адмяняецца — нібыта на яе выпадкова зайшоў нейкі капітан з суседняга будынку (непадалёк ад «Цэнтральнага» знаходзіцца КДБ. — РС) і абурыўся, што тая фотавыстава — гэта дыскрэдытацыя краіны.

«Фатаграфіі на выставе былі пра жыцьцё ў Беларусі. Нічога асаблівага, без палітыкі. Хтосьці тэлефануе мне са схаванага нумару. Гаворыць, прабачце, па-быдляцку: „Я некалі з тваім бацькам размаўляў, а цяпер даводзіцца яшчэ і з табой. Я брат намесьніка кіраўніка службы бясьпекі прэзыдэнта“. Я зусім не разумеў пра што гаворка…

Плошча Леніна, Менск. Хлопчык у гумовых ботах стаіць у лужыне ў драных джынсах, зь фінгалам пад вокам і зь піянэрскім значком. 7 лістапада 1989 году

Гэты чалавек крычыць у слухаўку: „Яшчэ раз такое апублікуеш, у суд падам! Дзе твой бацька?“ Я кажу: „10 год як памёр“. Ён кінуў слухаўку.

Фатаграфію ня любяць, калі глядзяць збоку на сябе. І праз 20 гадоў ты застанесься ў памяці хлопчыкам зь фінгалам, зь піянэрскім значком, стоячы ў лужыне на 7 лістапада».

Мужчына з інваліднасьцю дапамагае суседзям капаць бульбу, Хойніцкі раён, Гомельская вобласьць, 1996 год

«Неўзаемная любоў»

У 2019 годзе Брушко-малодшаму ўдалося выдаць кнігу «Зьмена». У ёй больш за сто фатаздымкаў, зробленых ягоным бацькам з 1988 па 1994 год: ад росквіту галоснасьці ў СССР і да першых прэзыдэнцкіх выбараў у Беларусі.

«„Зьмена“, мабыць, найлепшае слова ў беларускай мове, якое апісвае гістарычны адрэзак 1980‑х — пачатку 1990‑х, якое спалучае ў сабе сплаў значэньняў „перамена“, „зьмяненьне“ і „працоўная зьмена“», — пісаў сын у прадмове да кнігі пра творчасьць бацькі.

Кніга ня столькі пра фатаграфію, колькі пра эпоху, пра чалавека ў эпосе, падкрэсьлівае ён.

«Была канцэпцыя, фота, тэксты, дызайн. Журналістка Марына Гуляева запісала 10 цудоўных інтэрвію. Кніга зроблена па законах газэты: па слупках, як вярсталіся тады газэты, па 3 фота на старонцы.

За год атрымалася прадаць увесь наклад даволі дарагой кнігі. Усё набылі людзі, яна ім была патрэбная. Гэта паказьнік пасьпяховасьці, гэта мой асабісты IQ. У 2019 годзе скончыўся наклад, а ў 2020 ужо было не да кнігі.

Вуліца Рэвалюцыйная, Менск, 1989 год

Тата здымаў не прыгожыя карцінкі, а тое, як рэальна выглядала тады краіна, бо рэалізм па сваёй сутнасьці зьвязаны з сацыяльным жыцьцём чалавека. Без сацыяльнага жыцьця, без атачэньня рэалізм немагчымы. Нельга здымаць чалавека без кантэксту.

Тата любіў сваю краіну, але гэта была неўзаемная любоў», — разважае Дзьмітрый Брушко.

Дзьмітры і Сяргей Брушко, з архіву Дзьмітра

Дзьмітры Брушко працаваў фотакарэспандэнтам у газэтах «Знамя юности», «Народнай газеце», «Белгазете», «„Комсомольской правде“ в Белоруссии». З 2014 году працаваў на партале Tut.by. Публікаваўся ў замежных СМІ — TIME, The Her­ald Tri­bune, Newsweek, «Коммерсант». Цяпер жыве за мяжой.

Больш фотаздымкаў Сяргея Брушко глядзіце у галерэі Свабоды