Барацьба ідэалогій. “Чырвоныя” і “белыя” перыядычныя выданні ў Беларусі ў 1918–1920 гг.

У кіпцюрах двухгаловага арла

Пасля Паўстання 1863–1864 гг. на тэрыторыі беларускіх губерняў Расійскай імперыі не магло ісці нават размовы пра выданне газет і часопісаў на польскай мове. Толькі пасля Рэвалюцыі 1905 года,  якая прывяла да адмены цэнзуры і ўвядзення роўных правоў для ўсіх выданняў, польскія грамадскія колы ў Беларусі атрымалі магчымасць выдаваць свае газеты. Тады перыядычныя выданні па-польску з’явіліся ў Мінску і Вільні.

Чарговым этапам развіцца польскай прэсы ў Беларусі стаў перыяд Першай Сусветнай вайны. У выніку адступлення Рускага імператарскага войска ва ўсходняй Беларусі і ў этнічна рускіх губернях аказалася значная колькасць польскіх бежанцаў. У 1915 годзе ў Мінску пачаў выходзіць “Новы літоўскі кур’ер”, які стварылі журналісты, якія эвакуіраваліся з акупаванай кайзераўскімі войскамі Вільні. Амаль адначасова выйшаў і першы нумар грамадска-літаратурнага штотыднёвіка “Пагоня”. Як пазначалася, выданне было прысвечанае падзеям на Міншчыне і Магілёўшчыне. Вялікі ўплыў на працу іх рэдакцый аказвалі мясцовыя землеўласнікі, сярод якіх распаўсюджваліся сімпатыі да Германіі і антырускія настроі.

Лютаўская рэвалюцыя 1917 года прывяла да павялічэння колькасці перыядычных выданняў, што выдаваліся не на расійскай мове.

У гэты час у Расіі выходзіла каля 90 польскамоўных выданняў. У Мінску Польская рада мінскай зямлі пачала выдаваць штотыднёвікі “Мінскі дзённік” і “Вёска і фальварак”. У гэтых выданнях часта падкрэслівалася неабходнасць падтрымліваць беларускі нацыянальны рух з боку мясцовай шляхты.

У лістападзе 1917 года ў Беларусі, па ініцыятыве Польскага сацыялістычнага аб’яднання пачала выходзіць газета “Праўда” (пазней “Польская праўда”). Яе рэдактарам быў Стэфан Гельтман. У чэрвені 1917 года ён атрымаў мандат члена гарадскога савета ў Мінску. У студзені 1918 г. Гельтман быў прызначаны камісарам пададдзела па польскіх справах Савета народных камісараў Заходняй вобласці і фронту. Пасля акупацыі ўсходняй Беларусі кайзераўскімі войскамі былы рэдактар “Польскай праўды” знаходзіўся ў лагеры ў Хафельбергу. Пасля вызвалення ў 1919 г. Гельтмана прызначылі намеснікам наркама земляробства і лясной гаспадаркі Літбела. У 1924–1925 гг. ён быў наркамам земляробства, а затым старшынём Дзяржплана БССР. Пазней стаў рэктарам Камуністычнага ўніверсітэта ў Мінску. У 1930‑я гады працаваў у Наркамаце зернесаўгасаў СССР.

Адказным рэдактарам выдання быў не меньш вядомы бальшавік Станіслаў Берсан. Гэты чалавек паходзіў з багатай варшаўскай сям’і фінансістаў. У 1917 годзе ён далучыўся да бальшавікоў і хутка стаў намеснікам старшыні Мінскага Савета. Берсан удзельнічаў у падпісанні прэлімінарнай мірнай дамовы з немцамі ў мястэчку Солы. У лютым 1919 года ён быў прызначаны наркамам дзяржкантролю Літоўска-Беларускай ССР, аднах хутка пасля гэтага трапіў у палон польскіх войскаў на станцыі Новая-Вільня і ў мястэчку Рудаміна быў растраляны.

“Польская праўда” крытычна ставілася да “буржуазных” фарміраванняў Першага польскага корпуса і заклікала да стварэння польскіх рэвалюцыйных батальёнаў. У канцы 1917 года ў Мінску з’явілася новае польскае грамадска-літаратурнае выданне “Будучыня”, якое імкнулася супрацьстаяць рэвалюцыйным уплывам сярод моладзі. У гэты ж час выдавалася і бульварная газета “Пляцуўка”.

Выданні “доўбурчыкаў”

Ужо ў ліпені 1917 года ў Беларусі пачала выходзіць газета “Польскі жаўнер”, якую выдаваў Аддзел асветы вайсковага саюза палякаў Заходняга фронта. У Мінску таксама выходзілі “Вайсковыя ведамасці”. Галоўным лейтматывам іх публікацый была ідэя папулярызацыі службы ў польскіх вайсковых частках. Пасля пераезду Польскага галоўнага вайсковага камітэта з Петраграда ў Мінск ў снежні 1917 года “Польскі жаўнер” аб’яднаўся з часопісам “Польскія ўзброеныя сілы”.  

У час так званага “Мецяжу корпуса Доўбар-Мусніцкага” ў 1918 годзе большасць польскіх выданняў на Беларусі падтрымалі “доўбурчыкаў”. У лютым 1918 года замест спыніўшага выхад “Мінскага дзённіка”, пачала выдавацца газета “Мінскі ганец”. Пасля таго, як у Мінск увайшлі кайзераўскія войскі, амаль усе польскія газеты былі зачыненыя. У друкарні, дзе выпускалася “Польская праўда”, адбыўся ператрус. Рэдакцыі “Пляцуўкі” і “Польскага жаўнера” паспелі пераехаць у Бабруйск. Аднак пасля капітуляцыі Першага польскага корпуса выданні былі вымушаныя зачыніцца.

Польска-бальшавіцкая барацьба за Беларусь

У лістападзе 1918 года ў Германіі адбылася рэвалюцыя і кайзераўскія войскі пачалі пакідаць Беларусь. За імі ў рэспубліку вярталіся бальшавікі. Ужо ў снежні 1918 года ў Мінску пачынае выходзіць польская бальшавіцкая газета “Молат”, якая павінна была “падрыхтаваць” народныя масы Польшчы да сацыялістычнай рэвалюцыі. Беларусь для гэтага была выбраная не выпадкова. У рэспубліцы жыло шмат палякаў, якія і мусілі стаць аплотам сацыялістычных змен на Радзіме. Акрамя гэтага, аўтары выдання выступалі за злучэнне Беларусі і Літвы ў адзіную дзяржаву, а калі гэта стала рэчаіснасцю, рэдакцыя “Молата” пераехала ў сталіцу новай рэспублікі — Вільню.

Аднак пасля пачатку польска-бальшавіцкай вайны журналістам “Молата” давялося пакінуць старажытную сталіцу Вялікага княства Літоўскага і вярнуцца ў Мінск. У гэты час газета стала адыгрываць ролю агітацыйнага рупара, які павінен быў уплываць на светапогляд жаўнераў Пілсудскага. Але фронт хутка рухаўся на ўсход і рэдакцыя “Молата” пераехала ў Смаленск.

Пасля ўступлення Войска Польскага ў Мінск там быў адноўлены выхад шэрагу польскіх газет. Ізноў стаў выдавацца “Мінскі ганец”, які быў друкаваным органам так званай “Крэсовай стражы”, нацыяналістычнай польскай арганізацыі, якая выступала за далучэнне беларускіх, украінскіх і літоўскіх зямель да Польшчы. На старонках “Ганца” ішла гарачая дыскусія паміж прыхільнікамі федэралізацыі зямель былой Рэчы Паспалітай і тых, хто выступаў за інкарпарацыю ўсходніх ускраін, у тым ліку і Беларусі, у склад адроджанай Польшчы. У сакавіку 1919 года ў Польшчы ўбачыў свет першы нумар часопіса “Польскі жаўнер”, які, па сутнасці, працягваў традыцыі аднайменнай газеты Першага польскага корпуса. Выданне выходзіла штотыдзень, а ў 1930‑я гады да яго з’явіліся дадаткі.

Пасля таго, як Чырвоная Армія прарвала фронт ды ішло наступленне на Захад, у Мінску бальшавікі пачалі выдаваць газету “Сцяг камунізму” на польскай мове. У ёй працавалі і былыя супрацоўнікі “Молата”. У выданні друкаваліся навіны з фронту і “вызваленых” тэрыторый. Аднак калі фронт у 1920‑м ізноў вярнуўся пад Мінск бальшавіцкія журналісты збеглі ў Смаленск. У лютым 1921 года ў сталіцы савецкай Беларусі аднавіўся выхад газеты “Молат”, яна друкавалася да 1923 года.

Большасць тых, хто ствараў польскія бальшавіцкія газеты, у канцы 1930‑х гадоў былі рэпрэсаваны НКУС (сярод іншых, ахвярай сталінскіх катаў стаў Стэфан Гельман). Тыя ж, хто верыў у польска-беларускую федэрацыю ў складзе Другой Рэчы Паспалітай, пасля заключэння Рыжскай мірнай дамовы ўвесну 1921 года канчаткова пазбавіліся не толькі ілюзій, але і сваіх зямельных маёнткаў.