Журналісты ва Украіне: “Свабоды стала больш, але перыядычна пачынаецца цэнзура”

Як пасля Майдана змянілася медыйнае поле ва Украіне?

Апошнім часам Аляксандр Лукашэнка ў кожным публічным выступе закранае тэму Украіны. Асноўны пасыл – “Не дай Бог, каб у нас было як ва Украіне!” Нават выступаючы перад дзецьмі на адной з навагодніх ялінак, кіраўнік Беларусі не ўстрымаўся ад геапалітычных перасцярог. Ланцужок негатыўных і трагічных падзей вачыма Лукашэнкі выглядае наступным чынам: Майдан — вайна — эканамічныя праблемы — падзенне ўзроўню жыцця.

Сапраўды, весці адлік сённяшніх падзей ва Украіне можна з Майдана — спантаннага пратэсту ўкраінцаў супраць адмовы экс-прэзідэнта Віктара Януковіча ад курса на еўрапейскую інтэграцыю. Але наколькі менавіта Майдан, а не геапалітычныя інтарэсы Расіі ды шкурныя інтарэсы асобных украінскіх алігархаў сталі прычынай анексіі Крыма, вайны на Данбасе і, як вынік, – эканамічных праблем? Ці толькі гэтымі праблемамі вымяраюцца змены ва Украіне?

Як пасля Майдана змянілася медыйнае поле ва Украіне, што стала са свабодай слова і самімі сродкамі масавай інфармацыі? Як на журналістыку ўплывае правядзенне “антытэрарыстычнай аперацыі на Данбасе”?

У пошуках адказаў можна было б, канешне, звярнуцца да медыяэкспертаў. Але мне падаецца больш важкім меркаванне саміх журналістаў. Найперш тых, хто працуе “ў полі”, а не сядзіць у рэдактарскім крэсле. З гэтай нагоды звяртаюся да сваіх украінскіх калег, адмыслова абраўшы “газетчыка”, “тэлевізійшчыка” і “радыйшчыка” — каб атрымаць больш поўнае ўяўленне.

Грамадскае вяшчанне нарадзілася на Майдане

Пачнём з тэлебачання як самага масавага і ўплывовага СМІ.

Журналіст канала ICTV Андрэй Гецьман

Мой суразмоўца, журналіст канала ICTV Андрэй Гецьман, запэўнівае: тэлебачанне сёння, як і да Майдана, застаецца галоўнай крыніцай інфармацыі. А вось што на тэлебачанні з тых часоў змянілася – дык гэта колькасць і працягласць па часе тэленавін. Яна вырасла на ўсіх вядучых каналах.

“Гэта пачалося з Майдана і асабліва ўзмацнілася за час вайны. Дзякуючы інфармацыйным каналам, якія не толькі выжылі, але і ўзраслі ў колькасці, значна часцей у праграмах выкарыстоўваюць экспертаў. Раней эксперты толькі пацвярджалі «лінію партыі», а цяпер падаюць усе неабходныя пункты гледжання”, — кажа Андрэй.

Што яшчэ з’явілася ў “паслямайданнай” тэлевізійнай журналістыцы Украіны?

Паўстала Тэлебачанне, зробленае з дапамогай тэлефона, — такія каналы, як “Грамадскае” і “Эспрэса”.

“Эспрэса” і “Грамадскае” — гэта першыя крокі да стварэння грамадскага вяшчання, на манер нямецкіх каналаў ці Бі-Бі-Сі, — разважае Андрэй Гецьман. — Намаганні ўладаў у гэтым кірунку ні да чаго не прывялі, і грамадскае тэлебачанне на базе дзяржаўных тэлеканалаў так і не было створанае. Што прынцыпова – “Эспрэса” і “Грамадскае” задаюць высокую планку ў абмеркаванні рэдакцыйнай палітыкі, чаго ў прынцыпе ўсім астатнім трохі не хапае”.

Што ж у астатніх не так з рэдакцыйнай палітыкай? Адказ просты: “Хто плаціць грошы, той і музыку замаўляе”.

“З‑за падзення рэкламнага рынку пасля анексіі Крыма і вайны на Данбасе, усе каналы сталі стратнымі і трымаюцца на плаву толькі дзякуючы датацыям уладальнікаў. Таму і становяцца ўсё больш залежнымі ад іх”, — прызнае журналіст канала ICTV.

Але самае галоўнае пытанне: ці стала больш свабоды ў журналістыцы? І як на гэтую свабоду слова ўплывае вайна на Данбасе — ці ёсць ваенная цэнзура?

“Свабоды стала больш. У той жа час, асабліва ў гарачай фазе АТА, уступае ў дзеянне цэнзура — каб не выдаць важную для ворага інфармацыю і падаваць уласна ўкраінскую версію падзей. Ва ўмовах баявых дзеянняў, на мой погляд, гэта  правільна. У той жа час, у медыясупольнасці ідзе дыскусія пра тое, як называць сепаратыстаў — тэрарыстамі або ўкраінцамі? Ну і пра пазіцыю журналістаў: на тэлебачанні выбар зроблены адназначна на падтрымку войска”, — кажа Гецьман.

Што да самой украінскай журналістыкі, то, паводле Андрэя Гецьмана, яе “дамайданаўскі” ўзровень не вельмі адрозніваецца ад “паслямайданаўскага”. “Што змянілася – дык гэта вялікая колькасць тых, хто вядзе якасныя расследаванні. Як у інтэрнэце, так і на тэлебачанні”, — дзеліцца назіраннямі журналіст канала ICTV.

“Эканамічныя прэтэнзіі” як метады цэнзуры

З калегам не пагаджаецца журналіст газеты “Вести” Яўген Ясенаў.

Журналіст газеты “Вести” Яўген Ясенаў

“Калі параўноўваць “дамайданаўскую” журналістыку і “паслямайданаўскую”, то, мне падаецца, яна стала больш безапеляцыйнай і безадказнай.

Зараз для журналіста дастаткова разумення таго, што ты знаходзішся на “правільнай” патрыятычнай пазіцыі, і гэта спіша ўсё: памылкі, недакладнасці, неправераныя факты. І “дамайданаўская” наша журналістыка не была ўсяго гэтага пазбаўленая, але, на мой погляд, менавіта зараз праблема абвастрылася. З‑за гэтага і якасць журналістыкі істотна пагоршылася”, — адзначае газетчык Яўген Ясенаў.

З цэнзурай усё даволі складана, разважае суразмоўца. Кажа, калектыў іх рэдакцыі адчуў пэўны “цэнзарскі” ціск, які, тым не менш, не ператварыўся ў пераслед за канкрэтныя матэрыялы. Ды і цэнзуры ў яе звыклым выглядзе не было — проста розныя кантралюючыя органы пачалі вылучаць да газеты “эканамічныя прэтэнзіі”.

“Тым не менш, гэта быў непрыхаваны наезд на СМІ, які адстойвае не выгадную для ўладаў пазіцыю. Былі і іншыя спробы закрыць розныя СМІ, але не таму, што нехта з прэзідэнцкай адміністрацыі адкрыта выступіў. Пад гэта падводзіліся нейкія тэхнічныя альбо эканамічныя падставы. Магчыма, апошнім часам гэты ціск зменшыўся, але ўлады лічаць, што маюць права дзейнічаць такім чынам – апраўдваючы ўсё вайной, супрацьстаяннем, неабходнасцю кансалідацыі грамадства і гэтак далей”, — разважае Яўген Ясенаў.

Залежнасць рэдакцыйнай палітыкі ад алігарха, які гэты СМІ фінансуе, вызначаецца выключна самім алігархам — наколькі ён схільны ў тую палітыку ўмешвацца. У выпадку з іх выданнем усю ўнутраную палітыку вызначае выключна рэдактар — уладальнік яе ніякім чынам не накіроўвае. Але, да прыкладу, у медыяхолдынгу Каламойскага ўмяшальніцтва было рэзкім і непрыхаваным.

І журналісты пайшлі ў палітыку

Наступны мой суразмоўца цікавы тым, што на ўласнай кар’еры адчуў усе апошнія змены ва ўкраінскай медыяпрасторы. І прычыны не столькі ў Майдане, колькі ў вымушаным супрацьстаянні Украіны з Расіяй і “рускім светам”.

Валерый Калныш

Да Майдана, які ён актыўна падтрымліваў, а таксама да ўсіх падзей ў Крыме і на Данбасе Валерый Калныш быў галоўным рэдактарам газеты “Комерсантъ-Украина” — украінскай рэдакцыі расійскага выдання. (Гэта як ““КП” в Беларуси”.) Пасля пачатку супрацьстаяння з Расіяй выданне закрылі. Зараз ён – вядоўца і рэдактар радыёстанцыі “Вести”. У мяне шмат сяброў сярод украінскіх радыйшчыкаў, але Валерыя для размовы я выбраў яшчэ і таму, што іх радыё — рускамоўнае. Цікава, як у часы ўздыму нацыянальнай самасвядомасці ім працуецца.

Расповед Валерый пачынае з “паслямайданаўскага” лёсу расійскіх СМІ ва Украіне.

“Найперш адбылася зачыстка інфармацыйнай прасторы ад расійскіх медыя. Прычым не важна, якога яны былі зместу. Наш “Комерсантъ” быў даволі ўмоўна расійскім: рэгістрацыя была ўкраінская, але пры 100 % капіталу расійскага выдавецкага дома “Комерсантъ”. І ўсё пачалося менавіта з нас — у сакавіку 2014 года спынілі сваю працу практычна ўсе ўласныя карэспандэнты расійскіх тэлекампаній. Праўда, і новых замежных карпунктаў не адкрылася”.

Яшчэ адна тэндэнцыя, на якую звяртае ўвагу ўкраінскі калега, — журналісты вельмі актыўна ўвайшлі ў палітыку і органы ўлады. Тут дастаткова прыгадаць Мустафу Наема і Сяргея Лешчанку, якія сталі народнымі дэпутатамі ў Вярхоўнай Радзе Украіны. Тут важны (для журналістыкі) не сам факт сыходу журналістаў у палітыку, а тое, што з прафесіі сышлі яе самыя яскравыя прадстаўнікі. Здатных заняць іх месца ў журналістыцы — на адпаведным прафесійным узроўні — не знайшлося да гэтага часу.

“Я не кажу, што ўкраінская журналістыка памерла з іх сыходам. Але яна перажывае перыяд з’яўлення новых зорак, новых імёнаў. Апошняя прэс-канферэнцыя прэзідэнта Парашэнкі паказала, што сапраўдных прафесіяналаў сярод іх яшчэ вельмі мала. Вострых пытанняў на ёй практычна не прагучала, а гэта — паказчык”, — кажа Валерый Калныш.

Працяг будзе.