“Зараз ёсць імкненне і жаданне. Больш нічога”. Гутарка з блогерам Аляксандрам Кабанавым

“Нават спартыўныя выданні паведамлялі пра затрыманні”

— Якой вы запомнілі інфармацыйную прастору ў 2020 годзе? У параўнанні з цяперашнім часам, гэта быў усплёск свабоды: стрымы “Радыё Свабода”, вострыя рэпартажы Tut.by, рост папулярнасці Telegram-каналаў…

— Ну, блогеры былі актыўнымі яшчэ да 2020 года, як і Tut.by. Многія СМІ вольна сябе адчувалі. Змест не быў жорсткім і відавочна накіраваным супраць улады, але крытычны складнік выразна прасочваўся. 

А 2020‑ы стаў годам падзей, калі ўсе медыя рэзка актывізаваліся.

Мяне здзівіла, хутчэй, што гэтыя падзеі сталі асвятляць вузкаспецыялізаваныя СМІ, якія не закраналі грамадска-палітычную тэматыку. Нават спартыўныя выданні паведамлялі пра затрыманні.

У мяне тады быў эмацыйны ўздым: нарэшце людзей прарвала!

Гэта стала доказам, што гатовыя не толькі асобныя людзі. Вельмі шмат добрых, пісьменных журналістаў, якія могуць прадэманстраваць сваю пазіцыю, калі гэта трэба.

— Іншымі словамі, палітызацыя грамадства сфармавала запыт на больш глыбокае інфармаванне?

— Так, журналісты падхапілі трэнд. Яны зразумелі, што гэта цікавіць людзей, аўдыторыі гэта важна, і рэпарцёры пачалі рабіць сваю працу так, як лічылі патрэбным.

Меркаванняў і ацэнак павінна быць шмат. Чалавеку патрэбен выбар: што чытаць і каго глядзець. А цяпер дзяржаўнае тэлебачанне і радыё транслююць адно і тое ж. Людзі ад гэтага стамляюцца. Нецікава… Да пабачэння! Сэнс журналістыкі — паказваць розныя пункты гледжання, трансляваць розныя меркаванні.

— Адной з гарачых тэм стала супрацьстаянне вакол будаўніцтва акумулятарнага завода ў Брэсце, якое вы асвятлялі. Што даў гэты вопыт, калі разглядаць яго як сутыкненне інтарэсаў грамадства і ўлады?

— Высветлілася, што людзей усё ж такі можна аб’яднаць. А лідараў не трэба выбіраць, прызначаць. Яны праяўляюцца самі. Калі казаць пра сітуацыю з акумулятарным заводам у Брэсце, то там выявіліся такіх чатыры-пяць чалавек.

Здавалася б, такая шэранькая краіна, усе заганяныя, хмурныя. Ніхто не верыць, што можна чагосьці дамагчыся. Але вопыт паказаў, што гэта не так. Калі над гэтым добра папрацаваць, даць людзям веру, то яны перастануць баяцца штрафаў і затрыманняў. Яны будуць ісці да мэты, не аглядаючыся і не асцерагаючыся.

“Нас глядзелі ў КДБ і Следчым камітэце”

— Як вы лічыце, чыноўнікі, сілавікі і іншыя прадстаўнікі наменклатуры глядзелі ваш YouTube-канал?

— Мы ведалі, што нас глядзелі ў КДБ, Следчым камітэце.

Спасылку на відэа самі рассылалі на электронную пошту дзяржорганаў, каб там дазналіся. А пасля выхаду многіх ролікаў наступала імгненная рэакцыя.

Нам, вядома, ніхто не тэлефанаваў, не пісаў, але пасля выхаду рэпартажу адтэлефаноўваліся людзі з месцаў: да нас прыехаў СК.

— А што наконт сувязі з аўдыторыяй? Як счытвалі фідбэк, даведваліся аб праблемах, якія потым асвятлялі?

— Усюды пад відэа мы пакідалі нумары тэлефонаў, электронную пошту. У сярэднім у дзень паступала чатыры-пяць званкоў. Тады мы прасілі сцісла сфармуляваць сутнасць праблемы і даслаць ліст, скрыншоты дакументаў і гэтак далей.

Часта нас спрабавалі падмануць, уцягнуць у афёры, разборкі паміж прадпрымальнікамі. Даводзілася шмат чаго фільтраваць. Але самыя трэшавыя тэмы, да якіх былі датычныя чыноўнікі або сілавыя органы, бралі ў распрацоўку. Так атрымалася і з акумулятарным заводам.

— Вы выбралі такія складаныя, канфліктныя тэмы, у якіх былі інтарэсы дзяржавы. Разумелі, што такі “шабаш” свабоды не можа цягнуцца вечна?

— Зразумела. Нам жа пагражалі дзесьці з 2016–2017 года. Пастаянна казалі, што ходзім па краі, пад прыцэлам. Гэта былі не толькі словы: заводзілі адміністрацыйныя, крымінальныя справы.

Было разуменне, што гэта ўсё закончыцца турмой. Калі размаўлялі з Сяргеем (Пятрухіным — Аўт.), задавалі адзін аднаму пытанні: як думаеш, зараз дакладна пасадзяць? Ну так… А што рабіць? Біцца дык біцца. Настрой быў баявым. Турма не стала нечаканасцю, шокам. Псіхалагічна, маральна я быў падрыхтаваны. 

Перад самым затрыманнем я ўжо зразумеў, што здарыцца ў бліжэйшыя гадзіны. Тады я ехаў у аўтамабілі ў паліклініку. Нас спынілі супрацоўнікі ДАІ.

Калі ад’язджалі, я пачуў, як па рацыі перадалі: “Кабанаў у машыне”. Тады я зразумеў, што будуць браць. За гэты час паспеў зрабіць усё, што трэба: у мяне не знайшлі ні тэлефонаў, ні камп’ютара.

— Як удалося захаваць доступ да YouTube-канала? Хто вёў яго пакуль вы былі ў месцах несвабоды?

— Нас і да 2020 года шмат разоў затрымлівалі, у тым ліку падчас прамых эфіраў. На гэты выпадак у нас быў прадугледжаны план дзеянняў. Каб канал жыў, мы перадалі правы чалавеку, які знаходзіўся за мяжой. Ён быў у курсе, меў усе інструкцыі.

Калі нашыя прылады аказваліся ў сілавікоў, і яны спрабавалі зайсці на канал, гэта было бессэнсоўна. Нават калі нас сталі б катаваць, ставіць прасы на грудзі, мы зайсці не змаглі б. Цяпер давераны чалавек выйшаў на сувязь, мы з ім мусім сустрэцца, і я атрымаю правы назад. У гэтым сэнсе ўсё было прадугледжана загадзя.

“А ў вачах — нямое пытанне: якія акопы, навошта мне гэта трэба?”

— У зняволенні вы апынуліся ў інфармацыйнай блакадзе. Складана было?

— Ну як паглядзець… Калі я знаходзіўся ў СІЗА, то яшчэ была магчымасць выпісваць “Белорусы и рынок”, “Независимую газету”. Пасля гэта сталі абмяжоўваць.“Независимую газету” я атрымліваў каля месяца. Астатняе мне паклалі ў арыштанскую сумку, і ўсе газеты я атрымаў толькі пры вызваленні.

У калоніі прасцей з інфармацыяй, ёсць тэлевізар. Хтосьці даведваўся навіны ад родных па тэлефоне і распавядаў. Аднак палітычныя навіны былі пад забаронай. Тым больш, калі пачалася вайна ва Украіне.

— Як думаеце, стварэнне інфармацыйнай ізаляцыі — гэта спосаб здзейсніць ціск на палітвязняў?

— Я ўпэўнены, што гэта ўсё ідзе з самага верху. Начальнік калоніі ці турмы такія пытанні не вырашае. У Мінску разумеюць, што сядзяць шмат палітычных, і іх спрабуюць ізаляваць ад любой інфармацыі. Складаюцца спісы, каму што можна, а што нельга. Часопіс “Мурзилка”? Можна. Расійскія газеты? Можна. А незалежныя беларускія выданні — не. Думаць там недапушчальна.

— З якім часовым лагам даведваліся навіны?

— Нейкія прыносіў адвакат, прывозіў раздрукоўкі навін. На сустрэчу з ім я браў ручку, паперу і рабіў нататкі. Пасля ў камеры абмяркоўвалі. Але адвакат прыходзіў тры-чатыры разы на год. То бок рэдка, і інфармацыя часцей прыходзіла са спазненнем.

Пра пачатак вайны ва Украіне мы даведаліся прыкладна праз два тыдні. Гэта быў шок. Тады мяне яшчэ здзівіла, што ніхто з кантралёраў нічога не сказаў. Для многіх гэта была нечаканасць, у тым ліку для адміністрацыі калоніі. Яны стараліся з намі не кантактаваць, але па твары можна было многае прачытаць.

Часам пытаешся: збіраешся на вайну, у акопы гатовы? А ў вачах — нямое пытанне: якія акопы, навошта мне гэта трэба?

— Але ў СІЗА вы апынуліся яшчэ да выбараў. Як ўспрымалі падзеі, якія адбываліся ў жніўні 2020 года?

— На Валадарцы быў тэлевізар, тады яшчэ праходзілі ўсе лісты, цэнзура на многае заплюшчвала вочы. На душы, вядома, было радасна. Але я рэаліст, і карцінка не была паказальнай. Я разумеў, што гэта не скончыцца перамогай. Побач была Расія, у Лукашэнкі — сілавікі. Было відавочна, што ён так проста ўладу не аддасць.

Усё гэта скончыцца, але тады мы былі негатовыя. Наш шанец — яшчэ наперадзе.

Радасна было, што людзі падняліся. Але надзей і чаканняў, што заўтра адкрыюцца дзверы камеры і мяне выпусцяць на волю, не было.

Мы павінны былі абавязкова зрабіць гэты важны крок, і мы яго зрабілі. Без яго мы не здзейснім наступны, яшчэ больш важны крок.

“Прыемна здзівіла стаўленне еўрапейцаў і амерыканцаў”

— Падчас контррэвалюцыі моцна пацярпеў сектар медыя і НДА. Як вы гэта ўспрынялі?

— Першапачаткова было зразумела, што так будзе. Я б здзівіўся, калі б чалавек прыйшоў у журналістыку, не разумеючы, да чаго ўсё прывядзе. Вядома, было балюча і непрыемна чытаць пра затрыманні, тым больш што многіх я ведаю асабіста. Але я таксама ведаю, што яны моцныя людзі, прафесійныя, і яны былі псіхалагічна гатовыя.

— Нядаўна амбасадар ЗША пры АБСЕ Майкл Карпэнтэр заявіў, што выцясненне беларускіх журналістаў з краіны звязана са спробай пазбавіць інфармацыйнага суверэнітэту. Думаеце, ён яшчэ ў нас захаваўся?

— Я наогул лічу, што інфармацыйны складнік пераадолеў нацыянальны бар’ер і выйшаў на абсалютна іншы ўзровень.Тое, што перадаюць на дзяржканалах, нічога не значыць. У любога чалавека ёсць магчымасць выбіраць крыніцу інфармацыі. Не змогуць улады з гэтым змагацца.

А тое, што заяўляе амерыканскі чыноўнік, мне складана каментаваць. Якія ў яго дадзеныя? Адкуль ён іх узяў? Ён, мабыць, ведае тое, чаго я не ведаю.

— Даследчыкі медыясферы кажуць, што роля прапаганды вырасла. Недаацэньваць яе значэнне нельга. Наколькі яна моцная?

— Зразумела, спісваць яе нельга. Гэта частка гібрыднай вайны. Людзі спрабуюць разабрацца. Гэтаму трэба супрацьстаяць, праводзіць антыпрапаганду. Трэба ўспрымаць як імпульс да развіцця, трэба прафесійна расці.

У турме я слухаў вясёлую перадачу “Клуб рэдактараў”. Мне было цікава з прафесійнага пункту гледжання. Якія ўражанні? Усё стала больш цынічна, менш прафесійна. Я здзіўляюся, што на кагосьці гэта можа аказваць уплыў. Мне з гэтымі людзьмі не па дарозе… Я нават іх пераконваць ні ў чым не збіраюся.

— Але добрыя навіны таксама прыходзілі. Якія былі адчуванні?

— Прыемна здзівіла стаўленне еўрапейцаў і амерыканцаў. Доўгі час яны не разумелі, што такое Расія, а што такое — Беларусь. Гуляліся з уладай. Гэта раздражняла. Калі Еўропа зразумела, што гэтыя людзі не разумеюць нармальную мову, я быў здзіўлены: няўжо гэта адбылося?

У прыемным сэнсе таксама ўразілі маршы пенсіянераў, лекараў, студэнтаў. Гэта было так чароўна. Я не верыў, што гэта адбываецца ў нас. Гэтыя навіны прыходзілі ад людзей, якія траплялі ў камеры. Яны распавядалі, што здаралася на волі. Калі чуў гэта, у душы адбывалася нешта неймавернае.

— Што ў цяперашней інфармацыйнай прасторы вас уразіла больш за ўсё?

— Я не ўпэўнены, што магу аб’ектыўна ацэньваць. Я яе актыўна вывучаю толькі тры тыдні. Гэтага часу недастаткова, каб зразумець тэндэнцыю. Але я паспеў заўважыць, што з’явілася шмат цікавых блогераў. Напрыклад, да мяне прыязджаў Мікіта Мелказёраў. Перад сустрэчай я паглядзеў яго шматлікія інтэрв’ю. Таксама звязаліся іншыя блогеры, якія хацелі зрабіць матэрыял.

Апошнія падзеі ў Беларусі далі рэзкі штуршок да развіцця блогасферы. З’явілася шмат таленавітых людзей, у якіх ёсць будучыня. Гэта вельмі натхняе.

Зразумела, разграмілі Tut.by, але з’явілася “Зеркало”. Гэта значыць праца не спынілася. Людзі не сказалі: ой, хопіць. Наадварот, адбыўся ўсплёск. Улады дабіліся зваротнага выніку.

“На месцы аднаго з’явяцца пяць”

— Абсалютная большасць медыя цяпер працуюць з‑за мяжы, сувязь з аўдыторыяй страчаная. Гэта, на ваш погляд, сур’ёзная перашкода?

— Сувязь з аўдыторыяй страчаная, бо людзі разумеюць рызыкі пры чытанні матэрыялаў. СМІ, якія цяпер за мяжой, не так шырока асвятляюць праблемы, якія адбываюцца ў Беларусі. Але я думаю, што гэта ўсё папраўна. Глядзяць усё роўна досыць шмат людзей, ды і медыя, блогераў стала больш. Аб’ём інфармацыі павялічыўся шматкратна.

— Доўга яшчэ давядзецца жыць у такім інфармацыйным разрыве?

— Не ведаю. Але мне здаецца, што выжывуць наймацнейшыя, самыя крэатыўныя. Хтосьці не выцягне, хтосьці памрэ. Нічога страшнага я ў гэтым не бачу. На месцы аднаго з’явяцца пяць.

— А што вы асабіста збіраецеся рабіць?

— Тое ж, што і рабіў. У турме я шмат разважаў над тым, чым займуся. Не ўпэўнены, што ідэі спрацуюць. Але паспрабаваць варта. Цяпер вырашаецца пытанне з абсталяваннем, студыяй, жыллём.

Таксама адчуў вялікую падтрымку з боку блогераў, медыя. Будзем сустракацца і вырашаць наконт сумесных дзеянняў. Я поўны рашучасці і аптымізму.

— Гаворка пра YouTube-канал?

— Не толькі. Магчыма, гэта будуць розныя платформы. А што наконт кантэнту, дык гэта будзе вялікі спектр: аналітычныя перадачы, інтэрв’ю, гумар, антыпрапаганда.

Планаў шмат, але як атрымаецца рэалізаваць — не ведаю. Зараз ёсць імкненне і жаданне. Больш нічога. Але ў жыцці часта так атрымлівалася, што гэтага было дастаткова.

Чытайце яшчэ:

«Немагчыма было наўпрост з калегамі стэлефанавацца, сказаць аператару, дзе ты». Дняпроўская журналістка пра працу падчас трагедыі

60 гадоў таму ў эфір выйшла радыёстанцыя «Беларуская маладзёжная»

Галоўным рэдактарам Kyky.org стаў Віктар Малішэўскі