З кожнага праса. Усё, што трэба ведаць пра нацыянальны тэлемарафон «Єдині новини» ва Украіне

Скрыншот странсляцыі «Єдині[ новин» на youtube.com

За некалькі тыдняў у красавіку і траўні з’явіліся вынікі двух сацыялагічных апытанняў, падчас якіх рэспандэнтаў, у прыватнасці, прасілі пра давер крыніцам інфармацыі. Паводле першага апытання, рэспубліканскаму марафону навін «Єдині новини»  («Адзіныя навіны») давяраюць 4,7% апытаных. Паводле другога — 76%.

Такое велізарнае разыходжанне, верагодна, звязана са спецыфікай методыкі і выбаркі даследаванняў, але ў той жа час адлюстроўвае супярэчлівасць сумеснага тэлемарафону як з’явы.

Тэлемарафон ва Украіне стаў выратавальным кругам для ўкраінскага тэлебачання ў першыя тыдні вялікай вайны, але цяпер палітыкі, тэлеменеджары і медыяэксперты ўсё часцей задумваюцца, што рабіць з марафонам. Як доўга ў такім рэжыме пратрымаецца ўкраінскае тэлебачанне? Хто за гэта будзе плаціць? Калі час вяртацца да звыклага фармату, і ці магчыма гэта ўвогуле?

Усе прызнаюць — гэта вялікае дасягненне і цуд, што ўкраінскія тэлеканалы змаглі аб’яднацца і выступіць адзіным голасам — гэта, у прыватнасці, дапамагло супрацьстаяць інфармацыйным атакам Расіі і пакласці канец хаосу, які яна спрабавала пасеяць ва ўкраінскай медыяпрасторы. Але паступова сітуацыя стабілізуецца, і ўкраінцы пачынаюць шукаць іншыя галасы. Ці магчымы плюралізм у часы вайны, і ці карысны ён? Паспрабуем разабрацца ў марафоне, яго плюсах, мінусах і перспектывах.

Адкуль узяўся сумесны марафон? Хто гэта прыдумаў?

Марафон меў рэпетыцыю — «#UAразом». Гэты марафон прайшоў па цэнтральным тэлебачанні 16 лютага, у дзень, калі прэзідэнт абвясціў Дзень уз’яднання, акурат на гэтую дату заходняя выведка прадказвала пачатак расійскага ўварвання. Гэты сумесны эфір быў ініцыяваны ўладамі, і ён быў даволі нудным.

24 лютага, у першы дзень вялікай вайны, кожны тэлеканал спрабаваў трансляваць сваю спецпраграму, а на наступны дзень StarLight Media, 1+1 і «Інтэр» аб’ядналіся на базе парламенцкага тэлеканала «Рада». Пасля да сумеснага марафону пад назвай «Єдині новини» далучылася медыягрупа «Украіна», якая апошнім часам моцна супрацьстаяла Банкавай, а таксама «Суспільне» . Прыцягненне «Суспільне», якое збіралася працягнуць уласны марафон, адбылося, так бы мовіць, добраахвотна і прымусова. Улады кажуць, што сумесны марафон стаў ініцыятывай медыягруп. Насамрэч, нават калі гэта так, у тэлеканалаў не было вялікага выбару, бо закон аб ваенным становішчы дае ўраду права кантраляваць СМІ. Пры жаданні ўлада магла б адключыць хаця б і ўсе каналы і замяніць іх сваёй «Радай».

Пасля спынення каналаў Мядвядчука і Мураева ў здольнасці ўладаў дзейнічаць рашуча не было сумневу. Да таго ж няпэўнасці першых дзён Вялікай вайны былі цяжкімі, і размеркаванне эфірнага часу аблягчала іх, хаця б часова.

Ці сапраўды гэты марафон аб’ядноўвае ўсе ўкраінскія тэлеканалы?

Не, але ў першыя паўтара месяца яго транслявалі амаль усе каналы чатырох асноўных камерцыйных медыягруп, «Суспільне», а таксама многія іншыя прыватныя тэлеканалы і нават радыёстанцыі. Многія з іх самі прасілі паказаць марафон.

У сярэдзіне красавіка некаторыя каналы спынілі трансляцыю «Єдиніх новин» і вярнуліся да забаўляльнага і пазнавальнага вяшчання, наколькі гэта было магчыма і прымальна падчас вайны. Шэраг інфармацыйных каналаў — 5 канал, Прямий, «Еспресо», канал «24» і некаторыя іншыя — з самага пачатку вядуць уласныя эфіры, часткова рэтранслюючы «Єдині новини»,  «Украіна 24» праводзіць уласны марафон на YouTube, а «Суспільне» — свой марафон «Суспільне. Спротив» на рэгіянальных каналах. Таксама праходзіць рускамоўны марафон «Free­Dom», які з 10 сакавіка ладзяць медыягрупы «1+1», «Украіна» і «Інтэр» на базе замежнага вяшчання UATV.

Увогуле, такое аб’яднанне беспрэцэдэнтнае для ўкраінскага тэлебачання. Раней каналы амаль ніколі не маглі дамовіцца аб адной і той жа трансляцыі. Выключэннем стаў навагодні зварот прэзідэнта.

Ці большасць украінцаў глядзяць марафон?

Зараз гэта высветліць не ўяўляецца магчымым, бо няма замераў тэлеаўдыторыі — яны спынілі выхад у канцы сакавіка. Тады марафон па розных каналах глядзела крыху больш за чвэрць тых, хто ўвогуле глядзеў тэлевізар. Пакуль невядома, але, безумоўна, значна больш, чым любы іншы канал. Шэраг людзей глядзяць марафон у інтэрнэце, у дадатку «Дія», слухаюць радыё. Але 30% ці нават 20% аўдыторыі — гэта вельмі вялікая доля. У наш час, калі ў большасці гледачоў вялікі выбар тэлеканалаў, прымусіць 20% глядзець адну трансляцыю — гэта дасягненне.

Хто кіруе «Єдиними новинами» ?

Стратэгічна — Міністэрства культуры і інфармацыйнай палітыкі разам з Нацыянальным саветам па тэлебачанні і радыёвяшчанні. Міністар Аляксандар Ткачэнка сам каардынуе працэс; кіраўнік Нацыянальнай рады Вольга Герасімюк, прынамсі, у перыя месяцы брала ў гэтым удзел. Асобнымі падраздзяленнямі кіруюць адпаведныя тэлеканалы / медыягрупы, і гэта выдатна, таму што забяспечвае разнастайнасць эфірнага часу. Аднак яны каардынуюцца паміж сабой на «троечку», таму часам здараецца, што ў суседніх блоках апытваюць аднаго і таго ж героя, напрыклад.

Колькі каштуе марафон і хто за яго плаціць?

Зараз эфір марафону падзелены на шасцігадзінныя блокі, кожны з якіх выпускае адна з шасці каманд: «Інтэр», «1+1», «Украіна» + «Украіна 24», ICTV + СТБ, «Суспільне» і «Рада». Вяшчальнікі падлічылі, што ў сакавіку пяцігадзінны марафон катаваў каля 1 мільёна долараў у месяц. Шэсць гадзін, напэўна, даражэй.

Вяшчальнікі самі аплачваюць пастаноўку. Паколькі камерцыйнай рэкламы на марафоне няма, то фактычна субсідуюць гэтую вытворчасць: прыватныя каналы — з кішэні іх уладальнікаў, дзяржаўныя «Рада» і «Суспільне» — з падаткаў грамадзян. Медыягрупы спадзяюцца атрымаць кампенсацыю за марафон з дзяржаўнага бюджэту, але пакуль — прынамсі афіцыйна — гэтага не адбылося.

Урад выдзеліў на марафон Free­Dom 165 мільёнаў грыўняў, але пакуль незразумела, ці будуць гэтыя грошы размеркаваны паміж медыягрупамі, ці будуць выдаткаваныя іншым чынам.

Такім чынам, сумесны марафон — гэта цяжар для тэлеканалаў?

На першым этапе гэта была не цяжар, ​​а палёгка і шанец выжыць. Ваенны час і надзвычай хуткае развіццё падзей у першыя тыдні патрабавалі выключна інфармацыйнай трансляцыі. Каналы не маглі паказваць фільмы і забаўляльныя шоу, большасць з якіх трансліравалася ў мірны час. Большасць з іх не мелі рэсурсаў для кругласутачнага інфармацыйнага вяшчання. Усеўкраінскія тэлеканалы базуюцца ў Кіеве. Цяжка было паўнавартасна працаваць у паралізаваным горадзе падчас каменданцкай гадзіны, пастаянных абстрэлаў і вулічных баёў; рук не хапала, бо шмат супрацоўнікаў з’ехала. Падчас авіяналётаў эфіры вялі з бомбасховішча. Так што аб’яднанне сілаў было выдатнай ідэяй.

Для каналаў, якія не ўдзельнічаюць у вытворчасці, а толькі рэтранслююць марафон, гэта спосаб зэканоміць, бо ім не трэба ствараць уласны кантэнт. Аднак перспектывы ў іх, калі гэта будзе доўжыцца доўга, змрочныя. Бо тэлеканал павінен плаціць за вяшчанне, павінен утрымліваць сваіх супрацоўнікаў і пры гэтым ён нічога не зарабляе.

Камерцыйная рэклама ў трансляцыі марафону немагчымая, бо ўсе каналы паказваюць адно і тое ж. Калі б на каналах, якія трансліруюць марафон, з’явілася рэклама, яны б сталі канкурэнтамі і пачалі б змагацца за аўдыторыю. А сэнс сумеснай трансляцыі ў тым, што гледачу ўсё роўна, на якім канале ён гэта бачыць.

Адным словам, і раней большасць тэлеканалаў былі стратнымі, цяпер жа марафон выключае для іх любыя шанцы зарабіць. Таму медыягрупы «дэмарафонізавалі» некаторыя свае каналы, каб паспрабаваць нешта зарабіць. Але флагманскія каналы марафону не зарабляюць. Гэта стане ўсё большай праблемай для камерцыйных медыягруп.

А як наконт гісторыі з 5 каналом, «Прямим» і «Еспресо»? ? Іх адключылі? Змусілі весці сумесны эфір?

Гэтыя тры інфармацыйныя каналы з самага пачатку вялі ўласныя трансляцыі, але былі не супраць атрымаць блок у сумесным марафоне. 20 сакавіка Савет нацыянальнай бяспекі і абароны загадаў усім тэлеканалам «пераважна інфармацыйнага кантэнту» трансляваць «Єдині новини». Спачатку вяліся перамовы з «Прямим» і «5 каналам», але 4 красавіка ў эфірным лічбавым тэлебачанні зніклі тры каналы — на іх частотах пачаў вяшчанне канал «Рада».

Потым адбываецца нешта дзіўнае: ніводзін орган і чыноўнік не бяруць адказнасці за гэтае рашэнне, усе пераводзяць адзін на аднаго стрэлкі і намякаюць. Выглядае на тое, што прычыны такога рашэння выключна палітычныя, бо каналы блізкія да апазіцыйнай «Еўрапейскай салідарнасці». Дарэчы, цяпер гэтыя каналы яшчэ павінны плаціць за свае частоты, на якіх вяшчае «Рада». Яны не спыняюць барацьбу за аднаўленне ўласнай трасляцыі.

Ці існуе цэнзура ў марафоне?

Афіцыйна тэлевізійшчыкі кажуць, што ніхто не ўмешваецца ў іх працу і не дыктуе, што і каму паказваць. Прыватна некаторыя кажуць, што атрымліваюць ад уладаў нейкія парады, як асвятляць тыя ці іншыя тэмы і каго запрашаць у эфір. І, вядома, ёсць абмежаванні, прадыктаваныя вайной — напрыклад, забарона вайскоўцам распаўсюджваць пэўную інфармацыю. Але ў цэлым многае залежыць ад канкрэтнага блока і вядучага. Напрыклад, днямі вядучы блока ICTV/СТБ Вадзім Карпяк задаў міністру Ткачэнку, фактычнаму лідару марафону, нязручныя пытанні пра былых вядоўцаў прарасійскіх каналаў, супраць якіх выступалі СМІ.

Але рэзкай крытыкі рашэнняў і дзеянняў уладаў у эфіры няма. Я не бачыў прыкладаў наўмыснага ўтойвання або скажэння важнай інфармацыі ўсімі каналамі, якія ўдзельнічаюць у марафоне.

А як наконт палітычнага піяру?

Зараз цяжка аддзяліць піяр ад патрэбы чыноўнікаў у зносінах з грамадствам. Няма такога, як да 24 лютага, калі па тэлеканалах гадзінамі піярыліся палітычных патроны і іх пратэжэ. Хутчэй, кропкавыя згадкі — толькі для таго, каб не забывалася пра існаванне тых ці іншых палітыкаў.

Маніторынг «Дэтэктара СМІ» адзначае асобныя гісторыі і інтэрв’ю, якія можна лічыць палітычным піярам або «паркетам», бессэнсоўнай фармальнай балбатнёй чыноўнікаў. Падобных матэрыялаў у блоках «Суспільного» няма. Некаторыя іншыя групы прасоўваюць сваё: напрыклад, у блоку «Украіна» штодзённа з’яўляюцца PR-дабрачыннасць Рыната Ахметава і інтэрв’ю з кіраўнікамі яго кампаній. «1+1» часцей за іншых паказваюць палітыкаў з партыі «За будучыню», блізкай да яго ўласніка Ігара Каламойскага. У эфіры «Інтэра», які належыць нардэпу ад ОПЗЖ Сяргею Лёвачкіну, часам выступалі прадстаўнікі «Апазіцыйнай платформы — За жыццё», але апошнім часам яны залеглі на дно.

А што за гісторыя з прарасійскімі вядучымі? Ці здымуць іх з эфіру?

Кожная медыягрупа выбірае вядучых свайго блока ў марафоне. Сярод асобаў, якія выйшлі ў эфір «Єдиних новин» у блоках «Украіна», «Інтэр» і «Рада», ёсць і тыя, хто раней агучваў прарасійскую прапаганду або дапамагаў прарасійскім палітыкам. Яшчэ некалькі такіх людзей працуюць у іншых марафонах, у тым ліку ў Free­Home. Медыйныя няўрадавыя арганізацыі спачатку звярнуліся ў прыватным парадку да міністра Аляксандра Ткачэнкі з просьбай не дапусціць у эфіры нацыянальных хваляў людзей, якія раней працавалі на ОПЗЖ і займаліся пракрамлёўскай дэзінфармацыяй. Зварот быў праігнараваны, а ў траўні з’явіўся яшчэ адзін, публічны. У міністэрстве адказалі, што гэтыя вядучыя «перайшлі на бок Украіны» і цяпер патрэбныя ўсе.

Медыягрупа «Украіна» заявіла, што гэтыя вядучыя даўно сышлі з каналаў Медведчука, і што іх патрыятызм не выклікае сумненняў; «Інтер» — нешта падобнае, а канал «Рада» адмаўчаўся.

Самі вядучыя рвуць на грудзях вышыванкі і распавядаюць, як даўно любяць Украіну і ненавідзяць Расію. Гэта даволі сумнеўна, калі глядзець на ўчынкі, а не на словы. За сваю працу на крамлёўскіх агентаў у мінулым ніхто не папрасіў прабачэння. Магчыма, на ўрад паўплывае адкрытая петыцыя, пад якой цяпер ідзе збор галасоў. Справядлівасці дзеля, гэтыя вядучыя не займаюцца прарасійскай прапагандай на «Єдиних новинах», то бок справа толькі ў рэпутацыі, а не ў дзеяннях цяпер.

Ці якасны гэты марафон? Ці можна яму давяраць?

Марафон праходзяць жывыя людзі ў экстрэмальных умовах: супярэчлівыя паведамленні, абмежаваны доступ да крыніц інфармацыі і месцаў, дзе адбываюцца падзеі, паветраная трывога і гэтак далей. Таму вядучыя і журналісты часам памыляюцца. Але ў цэлым марафон — нармальная крыніца інфармацыі, не горшая за інфармацыйныя інтэрнэт-выданні, напрыклад.

Аднак я б параіў прыдзирливым гледачам, ацэньваючы якасць інфармацыі, звярнуць увагу на канал або медыягрупу, якая вядзе блок.

А калі інфармацыя не ад журналістаў ці вядучых, а ад каментатараў ці гасцей у эфіры — прааналізуйце статус і кампетэнтнасць таго, хто выступае. А калі паведамленні выклікаюць сумневы або асабліва моцныя эмоцыі — праверце іх самі ў іншых крыніцах.

Колькі працягнецца марафон?

Па словах нардепа ад «Слугі народа» Мікіты Патураева, марафон працягнецца да заканчэння ваеннага становішча. Усе мы спадзяемся, што вайна скончыцца як мага хутчэй… І ўсе мы ведаем, што яна можа зацягнуцца. Калі наперадзе яшчэ шмат месяцаў ці гадоў барацьбы, то, напэўна, марафон рана ці позна трансфармуецца, бо яго стваральнікі не змогуць так доўга вытрымаць.

Што будзе пасля марафону? Ці зменіцца ўкраінскае тэлебачанне?

Так, як да 24 лютага, не будзе дакладна. Як гэта будзе — залежыць ад таго, калі і як скончыцца вайна, ці хаця б гарачая фаза вайны. Адна з задач марафону — супрацьстаяць расійскай дэзінфармацыі, і гэтая пагроза наўрад ці знікне, нават калі мы цалкам вызвалім свае тэрыторыі. Магчыма, улады з гэтай нагодыпаспрабуюць захаваць хаця б частковы ўплыў на тэлебачанне. Яшчэ адзін фактар, які можа кардынальна паўплываць на сітуацыю, — гэта змены ў дастатку і сацыяльнай вазе людзей, якіх мы прывыклі называць алігархамі і якія валодаюць вядучымі медыягрупамі. Магчыма, што дэалігархізацыя медыйнай прасторы, якую калісьці планавалі правесці, адбудзецца натуральным чынам. Як і аздараўленне медыярынку, на што даўно і безнадзейна разлічваюць медыяэксперты. Але гэта ўжо пасля вайны.

Пераклад з украінскай мовы Беларускай асацыяцыі журналістаў