Віталь Цыганкоў: “І Лукашэнка кажа: пра мяне кепска піша толькі такі Цыганкоў са “Звязды”…”

Магчыма, таму, што для свайго нестарога веку ён паспеў шалёна шмат – працаваў і ў “Знамени Юности” (калі наклад быў 700 тысяч), і ў “Звяздзе”, і ў газеце “Свабода”, карэспандэнтам Asso­ci­at­ed Press, “Независимой газеты”, “Джы-джы прэс”. Быў адным з заснавальнікаў БелаПАНа… Ад 1994 года – на “Радыё Свабода”. Чалавек вясёлы і іранічны, Віталь і сам не супраць распавесці тое-сёе. І як шукаў для газеты рэкламу турфірмаў, і як вазіў з Масквы снікерсы, і як намаляваў у войску дысідэнцкую насценгазету, і як ён, сын намесніка міністра, ажаніўся з дачкой будучага міністра… Пра ўсё гэта і многае іншае – у шчырай гутарцы для “БАЖнай персоны”.

АСАБІСТАЯ СПРАВА БАЖ

Віталь Цыганкоў нарадзіўся ў 1969 годзе. Паводле пашпарту – у Мінску, але на самой справе – у Шчучыне, у раддоме на плошчы Свабоды, каля царквы і касцёла. Мама, якая жыла ў Мінску, прыехала нараджаць у Шчучын да сваіх бацькоў, але зарэгістравала нараджэнне ў Мінску. Скончыў журфак БДУ. Працаваў у “Знамени Юности”, “Звяздзе”,  газеце “Свабода”,  карэспандэнтам Associated Press, “Независимой газеты”, “Джы-джы прэс”. Быў адным з заснавальнікаў БелаПАНа. Ад 1994 года – на “Радыё Свабода”. Жанаты, мае сына. Сябра БАЖ ад дня заснавання, удзельнік устаноўчага з’езду. Шматразовы лаўрэат конкурсу БАЖ «Вольнае слова».

“Цяпер, каб і хацеў, немагчыма загугліць нейкае прозвішча ці падзею таго часу”

Віталь, сённяшнія людзі, якія прыходзяць у журналістыку, проста не ведаюць, што адбывалася ў нейкім там 1995 годзе – тым часе, які стаў для Вас і іншых нашых калег проста зорным. Чаму, як Вы лічыце, няма пераемнасці, і кожнае наступнае пакаленне вынаходзіць ровар?

Віталь Цыганкоў: На гэтае пытанне ёсць два адказы: тэхнічны і ідэйны. Тэхнічны – тады не было інтэрнэту. І цяпер, каб і хацеў, немагчыма загугліць нейкае прозвішча ці падзею таго часу. Нашы творы засталіся толькі ў тагачаснай прэсе – трэба ісці ў бібліятэку. Але ці шмат сёння людзей ходзіць у бібліятэкі? Хіба што даследчыкі. У інтэрнэце ж матэрыялы выстаўляюцца года з 2000–2001. Дарэчы, адным з першых інфармацыйных беларускіх сайтаў быў сайт “Радыё Свабода”… Так што цяпер маладым няма як даведацца нават пра калег 20-гадовай даўніны. Хоць за савецкім часам мы вывучалі на журфаку нашых папярэднікаў, чыталі іх артыкулы.

Гэта цікава, бо сёння на журфаку нават гіпатэтычна не могуць праходзіць Цыганкова – асабліва Вашу грамадска-палітычную публіцыстыку 1990‑х. Фактычна, уся незалежная журналістыка ад 1994 года выносіцца за дужкі для студэнтаў журфака.

Віталь Цыганкоў: Але ж Антон Сурапін таксама з журфака! Аднак і прэсу незалежную чытаў, і “Крамбамбулю” слухаў. Калі ў чалавека ёсць інтарэс – ён знойдзе… Хоць асабіста я сёння не пайшоў бы ў журналістыку. Я маю на ўвазе праз такі вось афіцыйны шлях, праз журфак. Тады ж быў час неверагодных магчымасцяў – калі я атрымаў прэмію імя Алеся Адамовіча, мне было 25 гадоў, Шарамету 23 гады. Нам было што сказаць грамадству, і грамадства хацела гэта пачуць. Старэйшае пакаленне ў значнай ступені не магло пісаць па-новаму. Прыйшлі новыя, смелыя, непалоханыя – і сталі выйграваць прэміі. Сёння і старыя, і маладыя кажуць тое самае – і гэта не ёсць новым.

“Часта я бачу, што нехта напісаў добрую сур’ёзную рэч, а потым думаю: божачкі, я гэта пісаў у 1995!”

А другі адказ, ідэйны, – чаму няма пераемнасці?

Віталь Цыганкоў: Бо ўсё паўтараецца. Тое, пра што мы пісалі ў 1990‑я, актуальна і сёння, таму сёння зноў пішуць пра гэта. Адзін з культавых аўтараў, Сяргей Дубавец, напісаў цяпер у нас на “Радыё Свабода” пра мову, нацыяналістаў, што можа зрушыць сітуацыю…

…і  панеслася!

Віталь Цыганкоў: Так, панеслася! А я разумею, што тое самае ён пісаў у 1989‑м, 1995‑м…

Здаецца, некалі Уладзімір Арлоў сказаў пра сваё эсэ “Незалежнасць – гэта…”, што ён марыць пра час, калі яно страціць актуальнасць.

Віталь Цыганкоў: На жаль, так. Мяне часам пытаюцца: “Віталь, чаму ты так рэдка пішаш? Напісаў во блог раз за тры месяцы…” А я здымаю шляпу перад Святланай Калінкінай, Віктарам Марціновічам, Валерам Карбалевічам, Аляксандрам Класкоўскім, якія пішуць кожны тыдзень, альбо нават два разы на тыдзень каментар да бягучых падзеяў. Я ж стаўлю перад сабой максімалісцкую задачу – каб кожны артыкул казаў нешта новае. А так не можа быць. Гэта ці ўжо нехта пісаў, ці нават ты сам ужо пісаў. І часта я бачу, што нехта напісаў добрую сур’ёзную рэч, а потым думаю: божачкі, Дракахруст гэта ж пісаў у 1994 годзе, я гэта пісаў у 1995, а Дубавец гэта пісаў у 1991..! А зараз гэта ўсё паўтараецца…

Ці даводзілася Вам некага называць мудакамі ў сваіх допісах?

Віталь Цыганкоў: Не. Хоць я не лічу, што “мудак” – гэта нешта такое звышстрашнае. Тым больш што гэта быў не артыкул у “Народнай Волі”, а допіс у фэйсбуку Святланы Калінкінай. Зрэшты, калі б Святлана напісала замест “мудака” – “нявумны чалавек” ці “прымітыўны чалавек”, ці змяняла б гэта сутнасць? Мне бліжэй нейкія іранічныя формы, я не хачу, як Калінкіна, “глаголом жечь сердца людей”. Разумееце, “Партызан” і “Хартыя” будуць заўсёды больш папулярныя, больш клікабельныя за “Навіны” і “Радыё Свабода”. Калінкіна будзе з такім стылем больш папулярная, чым Дракахруст. Пры гэтым я не хачу супрацьпастаўляць, я люблю чытаць Святлану Калінкіну. Света казала ў адным з інтэрв’ю, што нашы людзі шукаюць у артыкулах журналісцкія “я”. Гэта тое, з чым сутыкнулася і чым была шакаваная адная з папярэдніх гераінь вашай рубрыкі Люба Лунёва. Адпрацаваўшы шмат гадоў на “Свабодзе” з яе амерыканскімі стандартамі, у “Народнай волі” яна адчула, што можа нават у інфармацыйных жанрах выказваць сваю пазіцыю, нават ганіць некага.

Гэты “незаходні” фармат сведчыць пра асаблівасць ці пра няспеласць нашай журналістыкі?

Віталь Цыганкоў: А хто ведае? Я 20 гадоў як аналітык думаю над тым, што ёсць часткай нашага нацыянальнага характару, якая застанецца ў вяках, а што –  часовае, звязанае з камунізмам-лукашызмам? Тое самае і з журналістыкай. Што з гэтага ад недаспеласці, а што ад уласцівасцяў людзей, чытачоў?

Мы бачым, каго людзі чытаюць, што людзі чытаюць, які стыль ім падабаецца, чаго яны хочуць яшчэ больш. Гэта можна спалучаць. Тое ж “Радыё Свабода” – там ёсць інфармацыйныя жанры, якія маюць жорсткі фармат. Ала па-за гэтым пішы якія хочаш блогі – самыя спрэчныя, самыя дыскусійныя. Што і робяць Дубавец, Дракахруст, Максімюк…

“Для мяне жыццёвыя прынцыпы важнейшыя за журналісцкія”

Вы дакладна размежавалі: гэта інфармацыйная нататка, а гэта прыватны блог. А фэйсбукі журналістаў – што з імі?

Віталь Цыганкоў: Тут я згодны з Аляксандрам Класкоўскім, які напісаў на “Медыякрытыцы” цэлы артыкул на гэтую тэму. Журналіста грамадства заўсёды ўспрымае як журналіста – нават калі ён піша ў сваім фэйсбуку. У нас на “Свабодзе” была нядаўна дыскусія наконт “пытаннечка”. І я там сказаў: бойцеся фэйсбука! На журналісце вялікая адказнасць! Калі нешта напіша токар-слесар ці аператар “Макдональдса” – максімум пасмяюцца яго сябры. А калі напіша журналіст… Доктару, каб на яго ўсклалі адказнасць, трэба 6 гадоў вучыцца. А журналіст сёння можа і без адукацыі пісаць!

Зміцер Лукашук правільна зрабіў, што выклаў гэты аўдыёзапіс?

Віталь Цыганкоў: Гэта яго выбар. Можа, ён не ўяўляў, што гэта аж так разыдзецца? Але гэтая сітуацыя прыцягнула большую ўвагу, чым прэс-канферэнцыя Лукашэнкі ў той жа дзень! Гэта – прыкмета інфармацыйнай напружанасці ў нашым грамадстве. Тое самае паказала і гісторыя з кантралёркай, якую цягалі за валасы.

Грамадства, якое адчувае незадаволенасць уладай, гатовае ўчапіцца за такія негатыўныя моманты. Людзі не могуць выказаць гэта на мітынгу, у прэсе, і таму хапаюцца за ніжэйшых прадстаўнікоў улады: журналістку, кантралёрку… Ёсць нават версія, чаму ўлада не блакуе “Хартыю”, “Партызана” – хіба што на паўдня ў дзень выбараў і мітынгаў. Уладныя аналітыкі палічылі, што хай лепш людзі выплёўваюць гэта, пару выпускаюць у інтэрнэце. Бо, калі яны не будуць мець такой магчымасці, – больш шанцаў, што яны будуць паводзіць сябе сацыяльна неадэкватна, нелаяльна да ўлады, будзе расці сацыяльная напруга. Вынік гэтага – тое, што на акцыю апазіцыі выходзіць 500 чалавек, а 50 тысяч сочаць за ёй анлайн. Разадраў усіх у каментах – функцыя выкананая…

Каб скончыць “пытаннечка”. На Вашу думку, ці карэктна троліць дзяржаўных журналістаў – усё ж нібыта калегі, цэхавая салідарнасць і ўсё такое…

Віталь Цыганкоў: Для мяне жыццёвыя прынцыпы важнейшыя за журналісцкія, за нейкую карпаратыўную салідарнасць. Калі чалавек будзе гінуць, я буду дапамагаць яму, а не здымаць – і хай кажуць, што гэта непрафесійна. Прафесія не робіць нейкага чалавека бліжэй да мяне насуперак агульначалавечым прынцыпам. Узяць таго ж Пракопава ці каго падобнага з БТ – які ён мне калега? Чаму я павінен адчуваць з ім нейкую журналісцкую салідарнасць? Яны прапагандысты, гэта іншая прафесія.

Віталь, Вы ўжо закранулі тэму, што рэдка пішаце цяпер, бо не маеце што новага сказаць грамадству. І праз такі доўгі застой не аднаму Вам няма чаго сказаць. Аналітычная журналістыка не вымрэ, калі гэта зацягнецца яшчэ больш?

Віталь Цыганкоў: Памятаю, як у 1996‑м годзе было праведзена апытанне між рэдактараў і палітыкаў “Каго вы лічыце найлепшым журналістам-аналітыкам?” Было названа звыш 20 прозвішчаў. На першым месцы Дракахруст, потым Фядута, потым Цыганкоў, потым Дубавец, Дорахаў, Груздзіловіч, Шаўцоў, Казначэеў… Большасць з іх цяпер ужо не піша на палітычныя тэмы альбо піша вельмі рэдка. Актыўна піша, бадай, толькі Дракахруст. А цяпер правядзі такое апытанне – мы б назвалі 3–4 прозвішчы.

І гэта – не самыя маладыя людзі.

Віталь Цыганкоў: Так, гэта Карбалевіч, Класкоўскі, Марціновіч, Калінкіна – старэйшыя за 35–40 гадоў людзі. Гэта кадры з тых жа 1990‑х, і новых яркіх імёнаў, скажам мякка, няшмат. Сказаць няма пра што. Бо ад 1996 года мы маем той самы грамадска-палітычны лад. А тады за 6–7 гадоў змянілася 4 палітычныя лады – ад камунізму праз дэмакратыю да дыктатуры! Газета “Свабода” выходзіла 100-тысячным накладам, БДГ – 30-тысячным. Абедзьве газеты даўно зачыненыя ўладамі.

Ёсць і ячшэ адзін чыннік – тады не было такой кагорты прафесійных палітолагаў, гэтую функцыю выконвалі мы, журналісты. І мы на гэта мелі права, бо з 1990 года пісалі пра палітыку. Напрыклад, рэпартажы з Вярхоўнага Савету – у той час, калі там яшчэ нешта адбывалася.

З жонкай Вольгай і сынам Богушам. 2000‑ы год

“Настаўніца сказала бацькам, што я буду ці пісьменнікам, ці крытыкам, ці журналістам”

Неяк мы ўсё пра 1990‑я, парушаючы храналогію. Я так разумею, што Ваша першая публікацыя з’явілася крыху раней?

Віталь Цыганкоў: Так, першая публікацыя была перад журфакам. Не ведаю, як цяпер, а тады было абавязковай умовай мець некалькі публікацый. Я ўжо класе ў восьмым вырашыў, што буду журналістам. Пачаў хадзіць у школу юнага журналіста пры журфаку, тады і з’явіліся першыя артыкулы. Я вучыўся ў 51 школе на сённяшняй вуліцы Мельнікайтэ. Там, дзе цяпер “Велком”, быў Юбілейны рынак, мы там куплялі кавуны. Наша школа даглядала помнік ахвярам гета “Яма” – хадзілі грэблі лісце. І ў мяне была настаўніца рускай мовы Жанна Канстанцінаўна. (Дарэчы, яна ж вучыла і Марыйку Мартысевіч, як мы нядаўна высветлілі.) І настаўніца сказала бацькам, што я буду ці пісьменнікам, ці крытыкам, ці журналістам. Бо я быў напісаў сачыненне пра твор Горкага “Мать”: як гэта Горкі так непераканаўча піша? Як мог галоўны герой так раптоўна стаць рэвалюцянерам? Ніякіх прыкмет не было – а праз некалькі старонак ён ужо рэвалюцыянер!.. У другім сачыненні я крытыкаваў твор, здаецца, Барыса Васільева, дзе дзеці нешта там спалілі, кепска зрабілі. І я таксама абрынуўся, як яна сказала, “на ўсю савецкую літаратуру”: чаму, калі пішуць пра школьнікаў, то кепскі герой – гэта заўсёды выдатнік? Двоечнікі – харошыя, а выдатнікі – кепскія! Можа, я так пісаў, бо сам быў выдатнікам?.. (смяецца)

І адкуль у савецкага хлопчыка з’явілася такое крытычнае мысленне?

Віталь Цыганкоў: Часткова з сям’і. Бацька дома называў Леаніда Ільіча “сіська-масіська” – прыкладна так Брэжнеў выгаворваў слова “систематически”. Анекдоты распавядалі… Так што ад мараў пра прафесію муляра і кранаўшчыка я паступова перайшоў да мары стаць гісторыкам або журналістам.

Але чаму журналістам?! Тагачасная журналістыка, здаецца, была досыць… спакойнай?

Віталь Цыганкоў: Ну, вы мяне ўжо так не старце! (смяецца) Калі б я нарадзіўся гадоў на 5 раней, то сапраўды ніякіх мараў пра журналістыку не было б. А гэта ўжо была Перабудова, ужо былі цікавыя матэрыялы, дыскусіі, рэзанансныя публікацыі. Гэта быў рамантычны выбар – даведвацца, пісаць праўду, выкрываць… Хацелася выбраць такую прафесію, дзе ўсё б залежала ад мяне, ад маіх здольнасцяў. Каб ніхто не сказаў: а, гэта табе тата дапамог! А тата ў мяне быў намеснік міністра.

Хо, дык вось дзе сабака зарыты!

Віталь Цыганкоў: Але на момант майго паступлення ён, відаць, яшчэ быў старшынём Ленінскага райвыканкаму Мінска.

І пры гэтым дома ганіў Брэжнева?

Віталь Цыганкоў: На той момант гэта было звычайнай справай. Ды і тата – чалавек з гумарам. Хоць мама часам цыкала на тату, каб ён пры дзецях такога не казаў.

“Мае бацькі пазнаёміліся ў Празе”

Дык Вы былі “залатой моладзю”, сыночкам наменклатуршчыка?

Віталь Цыганкоў: Ніколі і блізка такога не было! Неяк мяне так выхавалі бацькі – быць заўсёды сціплым. Не песцілі мяне ў матэрыяльным плане. Ясна, у таты была службовая “Волга”, на якой і я з ім катаўся. Ясна, штогод едзілі “на юга” – у Крым ці Сочы. З 1984 года з’явілася лецішча… І аднойчы мяне адправілі аднаго ў санаторый для начальства «Белоруссия» ў Крым. І ў першую ноч, калі знаёміліся, усе сталі выхваляцца, у каго колькі тата зарабляе – усе былі дзеткамі начальнікаў. А я заўсёды казаў менш – у яго было 320, я казаў 250. Там у санаторыі я сказаў 250 – і аказалася, што “самы бедны”. Бо ўсе, напэўна, сказалі колькі ёсць – 350, 400, – а я схлусіў. Яны хваліліся, каму адкуль тата прывёз нейкія джынсы,а ў мяне яшчэ ні разу не было джынсаў, за мяжу бацькі да 1990‑х не едзілі. І на журфаку ніхто не ведаў, кім мой тата працуе. Памятаю, калі я ўжо ажаніўся, бацька дапамог мне з маласямейкай. І калі аднакурснікі дапамагалі насіць мэблю, спыталіся, як удалося атрымаць. Я адказаў, што тата дапамог. “А кім у цябе тата?” Я кажу, што намеснік міністра. “Не падобны ты да сына намесніка міністра! А якога міністра?” Я кажу: “Госснаб”. Кажуць – зусім не падобны! Дарэчы, яшчэ адна дэталь: тата – аднакурснік Кебіча. Іх нават на адзін завод размеркавалі. Прахадная была там, дзе цяпер клуб “Дазары”.

Як з такім бацькам Вы сталі беларускамоўным і апазіцыянерам?

Віталь Цыганкоў: Памятаю, што якраз баяўся, каб аднадумцы-нефармалы не даведаліся, хто мой тата – цяпер нават смешна ўзгадваць… Тата пайшоў на пенсію ў 1994 годзе, калі я ўжо 3–4 гады быў “нефармалам”. А тады, пры пасадзе, ён нават дапамагаў мне ў працы – зліваў часам эксклюзіўную інфармацыю. Гэтак, я першы паведаміў пра ўвядзенне беларускага “зайчыка”. Пра падвышэнне заробка менавіта міністрам. З бацькамі ў мяне няма разыходжанняў – яны не ўспрымаюць Лукашэнку гэтак жа, як я.

А мама кім працавала?

Віталь Цыганкоў: Мама ў мяне выкладала ў гандлёвым тэхнікуме таваразнаўства. Я з дзяцінства ведаў, у якім прадукце ўтрымліваюцца якія вітаміны і мікраэлементы! (смяецца) А калі пайшла на пенсію, захапілася складаннем крыжаванак. Складала для “БДГ”, “Антэны” – быў час, што ў 10 газет давала свае розныя крыжаванкі! Але зараз яе ўжо выцясняюць тэхналогіі – усё робіцца на камп’ютары.

Як пазнаёміліся Вашы бацькі?

Віталь Цыганкоў: О, тут проста містыка! Я казаў, што яны ні разу не былі за мяжой, але адзін раз усё ж былі… У 1961 годзе два перадавыя студэнты-выдатнікі былі пасланыя за мяжу ў Чэхаславакію. Яна – з Гомельскага інстытута, ён – з мінскага БПІ. Турпаездка была ажно 18 дзён, па ўсёй Чэхіі, улучна з Прагаю. Там яны пазнаёміліся, былі 18 дзён, вярнуліся – і падалі дакументы на шлюб. А цяпер во ўжо адзначылі залатое вяселле, 50 гадоў разам.

Чаму я кажу пра містыку? Калі ў 1997 годзе я паехаў па кантракце ў Прагу на “Радыё Свабода”, то гэта было 21 кастрычніка – акурат у дзень вяселля бацькоў. І мама, якая любіць усякія цікавыя тэорыі, сказала, што гэта быў нейкі там важны нумералагічны цыкл у 36 гадоў. І яшчэ адна цікавостка. У Чэхіі ў іх была экскурсаводка, Бажэна. Яна ім сказала, што яны выглядаюць добрай парай, хоць яшчэ толькі пачыналі сустракацца. У выніку, калі нарадзілася мая сястра, яе назвалі Бажэна…

“Вось, Цыганкоў, яшчэ не стаў салдатам, а ўжо напісаў антысавецкую газету”

Мы неяк адышлі ад тэмы, як Вы натрапілі на сцяжынку Беларушчыны…

Віталь Цыганкоў: Мой лепшы сябар – Юрась Скрыган, які цяпер жыве ў Амерыцы. Гэта ўнук пісьменіка Яна Скрыгана. Ён жыў у тым доўгім чырвоным доме на Танкавай, дзе жыў Быкаў. Юрась у школе сваёй беларускамоўнасці ніяк не праяўляў, але тады, у канцы 1980‑х, мы неяк пачалі абмяркоўваць неабходнасць размаўляць па-беларуску. Акурат тады мяне з другога курса забралі ў Савецкую Армію. Такім вось я быў шчасліўчыкам і нешчасліўчыкам – гэта было апошняе пакаленне студэнтаў, якіх цягнулі ў войска. Маіх некаторых аднакурснікаў забралі пасля першага курса – напрыклад, майго сябра Ігара Карнея. А я нарадзіўся ў кастрычніку, і мне пасля першага курса не было яшчэ 18 гадоў. Забралі мяне ў 1988 годзе, а праз год выйшаў загад Гарбачова вярнуць усіх студэнтаў з арміі вучыцца, і больш не браць з інстытута. У выніку я так і не адслужыў належных 2 гадоў – толькі 15 месяцаў.

І чым гэты год займаліся?

Віталь Цыганкоў: Я хацеў патрапіць у дэсант, бо ўсё жыццё займаўся спортам. І вырашыў, што калі ўжо не збіраюся “касіць”, дык трэба дакладна ў дэсант.

З такім татам – і “касіць” не збіраліся?..

Віталь Цыганкоў: Тата ніколі не прапаноўваў. У мяне была свабода выбару, і я так вырашыў. Ды і не думаю, што гэта так лёгка было. Я назіраў, як людзі хаваліся, гадамі ў бальніцы клаліся, і думаў, што гэта будзе больш праблематычны варыянт для мяне. Да таго ж, у мяне быў першы разрад па шахматах, і я быў перакананы, што куды б ні адправілі – хутка перавядуць назад у Мінск, у спартовую роту. Аднак я патрапіў у Эстонію. Мяне не ўзялі ў дэсант, хоць я здаў усе нарматывы – на “размеркаванні” траіх студэнтаў забралі і павезлі ў Тарту. У выніку я апынуўся ў роце аховы. Мне як студэнту журфака даручылі падрыхтаваць насценгазету. Я падыйшоў з гумарам – напісаў, што, аказваецца, мяса салдатам нашай часткі не паложана, і ўсё, што мы ямо, – без мяса. Аказваецца, мыцца нам трэба толькі халоднай вадой, бо гарачая вада дастаецца толькі афіцэрам і стараслужачым. Аказваецца, што выходзіць з нашага лесу мы ніколі не будзем, так што бліжэйшыя два гады не ўбачым жывых жанчын. Такая выйшла вясёлая насценгазета, два дні правісела, салдаты весяліліся. А потым убачыў палітрук – і мяне выклікалі да камандзіра часткі: “Вось, яшчэ не стаў салдатам, а ўжо напісаў антысавецкую газету…” Потым прыехаў нейкі палкоўнік са спецаддзела: “Ну што, Цыганкоў, ты, напэўна, не хочаш вяртацца ў свой БДУ? Дысідэнцтваваць уздумаў?..” Карацей, стаў я служыць у роце аховы, а гэта – кожны дзень на пост, гэта лічыцца самая цяжкая служба! Дзве гадзіны спіш, дзве гадзіны не спіш, дзве гадзіны дзяжурыш… Такі вось быў мой першы дысідэнцкі акт.

З кім Вы разам вучыліся на журфаку?

Віталь Цыганкоў: Мы вось нядаўна сустракаліся – хто ў турагенцтве, хто страхаўшчыцай… Тут яшчэ адна праблема, што курс разбіўся, і пасля войска ў мяне ўжо была іншая група. Да таго ж, у нас было вольнае наведванне – і на выпускным я многіх проста не ведаў. Праз гэтае вольнае наведванне я мог працаваць у “Знамени Юности” на стаўку ўжо з другога курса.

З аднакурснікаў магу назваць Ігара Карнея са “Свабоды”, Сашу Пуцілу, які цяпер на “Белсаце” спартовым каментатарам, Алеся Сівага з “Народнай волі”, Марыю Эйсмант, намесніцу галоўнага рэдактара «Народнай волі», Ігара Сакалова, галоўнага рэдактара газеты «Аргументы и факты в Белоруссии»…

Дарэчы, з майго школьнага класа мо палова эмігравала. І яны не трапляюць у лукашэнкаўскую статыстыку, бо не адмаўляюцца ад беларускага грамадзянства. Таму, калі я чую, што ў нас “малая эміграцыя”, дык прыгадваю свой клас.

“У канцы 1991 мы з Алесем Ліпаем заснавалі БелаПАН”

Вы самі прыгадалі ўжо “Знамя Юности”. Гэта тыя часы, калі наклад быў 700 тысяч асобнікаў?

Віталь Цыганкоў: Так-так, 1991 год! Галоўным рэдактарам быў Аляксандр Класкоўскі, яшчэ працавалі Галіна Айзенштадт, Алег Груздзіловіч, Павел Уладзіміраў. Гэта быў пік цікавасці да прэсы – была праблема выпісаць газету, падпіска была дэфіцытам! Газета пісала пра ўсё – ад “Mod­ern Talk­ing” да палітыкі! Я ў пэўны момант стаў пісаць пра палітыку, зрабіўся парламенцкім карэспандэнтам. Памятаю, Юрый Уладзіміравіч Вельтнер, які быў намеснікам рэдактара (цяпер працуе ў БелаПАН), падпраўляў мой артыкул, потым прыжмурыўся і сказаў: “Так-так, у беларускай журналістыцы з’явілася новая зорка!” Мне, маладому, гэта было важна і прыемна. А ў канцы 1991 мы з Алесем Ліпаем заснавалі БелаПАН – Беларускае прыватнае агенцтва навінаў, першае незалежнае агенцтва ў Беларусі…

Цікава! Ніколі не ведаў, што Вы да гэтага спрычыніліся!..

Віталь Цыганкоў: Ну так, мяне чамусьці ўжо вельмі даўно не клічуць на ўсякія белапанаўскія святы… А тады мы заснавалі БелаПАН, і Алесь стаў дырэктарам, а я – намеснікам дырэктара. Адна прыватная фірма дала нам камп’ютары, мы таксама ўнеслі сваю долю – я ўнёс 3000 рублёў, гэта быў паўгадавы заробак, грошы я пазычыў… Я не хачу цяпер прысвойваць сабе ідэю – безумоўна, гэта была ідэя Алеся, і ён бацька БелаПАНа. Але я шмат чым дапамог у арганізацыйным плане, дзякуючы майму тату знайшлі памяшканне… Першы год БелаПАН выжыў дзякуючы таму, што я здабываў рэкламныя кантракты і пісаў сам гэтыя рэкламныя артыкулы. Прычым так, што рэдакцыі не здагадваліся, што гэта схаваная рэклама, і бясплатна ставілі іх у газету.

Віталю, выбачайце, але я не прыспеў час без інтэрнэту – як вы жылі, як працавалі?

Віталь Цыганкоў: Выдрукоўвалі сваю стужку навінаў на матрычным прынтары – і на аўто развозілі па рэдакцыях. Тады ж і навінаў БелаПАН выдаваў не столькі – мо, 5–7 артыкулаў за дзень. Здабывалі інфармацыю таксама збольшага “ўжывую” – не так, як цяпер, калі большасьць інтэрв’ю робіцца па тэлефоне… У БелаПАНе я прапрацаваў год.

І чаму сышлі?

Віталь Цыганкоў: Ніякіх канфліктаў не было. Мне проста хацелася пісаць, а не выконваць такую “арганізацыйную” працу. Хацелася аўтарскай журналістыкі, публіцыстыкі. З БелаПАНа пайшоў у “Звязду”. Бо ўжо з 1989 года быў беларускамоўны. А гэта была адзіная на той момант беларускамоўная газета, і самая яркая па кадрах. Там тады працавалі Жданко, Карней, Сінякевіч, Свірко… Жданко быў загадчыкам майго палітычнага аддзелу.

Ці праўда, што “Звязда” на выбарах 1994 дабразычліва паставілася да Лукашэнкі, і таму шаноўны рэдактар Уладзімір Наркевіч быў на сваёй пасадзе ажно да 2011 года?

Віталь Цыганкоў: “Звязда” проста старалася даваць слова ўсім… Асноўная барацьба тады адбывалася паміж Кебічам і Шушкевічам, і дэмакратычна настроеныя журналісты, ясна, былі на баку Шушкевіча. Памятаю, як зрабіў з Шушкевічам інтэрв’ю, пасля чаго Уладзімір Браніслававіч запрасіў мяне да сябе ў кабінет і сказаў: “Віталь, я так разумею, што гэта першае інтэрв’ю Вашай будучай кнігі”. Пасля гэтага мне шмат разоў у жыцці так казалі, але я не ведаю, які ў гэтым сэнс і каму гэта сёння трэба…

Віталь, пасля таго, як Уладзіміра Наркевіча па-подламу звольнілі са “Звязды”, мы абмяркоўвалі гэта з многімі калегамі – і ні ад каго я не пачуў пра яго кепскага слова. Вы таксама, памятаю, адгукаліся пра Уладзіміра Браніслававіча выключна станоўча.

Віталь Цыганкоў: У маім разуменні, такім і павінен быць рэдактар. Інтэлігентны, далікатны, культурны. Ён не лез у кожную дзірку, найменш умешваўся ў нашыя тэксты. Нават калі нешта правіў – раіўся з журналістам. Памятаю, у нас быў такі нялёгкі намеснік рэдактара, які заўсёды чапляўся да маіх артыкулаў – і я стаў насіць іх наўпрост Наркевічу. Праўда, той даведаўся і ўчыніў скандал.

Зарубілі мяне канкрэтна толькі адзін раз – пасля бэнээфаўскага рэферэндуму 1992 года, які незаконна адмяніў Вярхоўны Савет. Я напісаў абсалютна прабэнээфаўскі артыкул – і ён у выніку так і не выйшаў. Зарубіў яго якраз той намеснік рэдактара, назваўшы яго “аднабаковым”…

А гісторыя пра Лукашэнку, якую вы згадалі – здаецца, яму проста тады арганізавалі прамую лінію з чытачамі. Ён прыйшоў у рэдакцыю, разам з ім былі Цапкала, Фядута… Напэўна, “Звязда” проста была адзінай газетай, якая дала яму такую трыбуну. Я быў, дарэчы, першым журналістам, які крытыкаваў Лукашэнку ўжо як прэзідэнта. Памятаю, як у фае Вярхоўнага Савета, выйшаўшы з залы, Лукашэнка даў інтэрв’ю журналістам. Нават працытую яго: «Хай на мяне не крыўдзяцца, але ёсць некалькі журналістаў у «Звяздзе». Я адкрываю газету, чытаю ў канцы артыкула, хто падпісаў – Цыганкоў. І мне становіцца зразумелым, што там будзе напісана». Гэта ён казаў 23 ліпеня 1994 года, многія яго цяперашнія крытыкі яшчэ былі ў ягонай камандзе…

У чым феномен, што большасць “свабодаўцаў” выйшлі са “Звязды”?

Віталь Цыганкоў: Самая банальная рэч – гэта добрая школа. Ну, і “Звязда” ж беларускамоўная – адкуль жа яшчэ такім кадрам для “Свабоды” было ўзяцца?..

“З 1994 года я быў першым у Беларусі карэспандэнтам Associated Press”

У 1995 годзе, пасля ганебнага рэферэндуму, Вы сышлі са “Звязды” самі?

Віталь Цыганкоў: Сам, бо пасля “белых плямаў” працаваць там было немагчыма. Не тое каб нешта змянілася ўнутры рэдакцыі… Я проста зразумеў, што не буду сюды ўпісвацца, што буду падводзіць таго ж Наркевіча. Я пайшоў у газету «Свабода». А з радыё “Свабода” я, дарэчы, пачаў супрацоўнічаць яшчэ ў 1994 годзе – паралельна са “Звяздой”. Уявіце – тады гэта было магчыма! Таксама з 1994 года я быў першым у Беларусі карэспандэнтам Asso­ci­at­ed Press. Як я ім стаў? Патэлефанаваў у карпункт Asso­ci­at­ed Press у Маскву і сказаў: я Вася Пупкін, журналіст, ці не трэба вам у Беларусі карэспандэнт? У іх тады не было ў Беларусі карэспандэнта, а, напрыклад, у Reuters ужо была – Ларыса Саенка. Я пачаў пісаць. Акурат пачалася эпапея са зняццём Шушкевіча, і я пісаў даволі часта. Мне давалі 10 долараў за паведамленне. Заробак у краіне быў прыблізна долараў 40–50 тады. Потым мне сталі даваць стаўку 50 долараў плюс па-ранейшаму 10 за матэрыял. А потым – 50 стаўка і 20 за нататку! Праўда, нататак магло быць і 1–2 у месяц – усё-ткі амерыканская агенцыя не надта актыўна цікавілася Беларуссю. Але калі адбываліся нейкія падзеі, выбары – яны прыязджалі самі, і мне плацілі па 30 долараў у дзень. Шалёныя грошы для мяне! Стольнік у месяц выходзіў. Плюс года з 1992 па 1996 я быў карэспандэнтам расійскай “Независимой газеты”… Потым я працаваў на японскую агенцыю “Джы-джы прэс”, і таксама каля 50 долараў  выходзіла…

Туды Вы таксама патэлефанавалі?

Віталь Цыганкоў: Та-ак! А хто ж мяне сам запросіць?! (смяецца)

Па-японску размаўлялі?

Віталь Цыганкоў: Па-руску – я ж у іх маскоўскі карпункт званіў… А, вось яшчэ што забыўся – паралельна я шукаў рэкламу для газеты “Свабода”. Хадзіў па турфірмах – і “збіраў сабе на адпачынак”. Гермянчук так і сказаў: “З усёй рэкламы, што збярэш, 50% – табе на Балгарыю”… І я даказваў у турфірмах, што “Свабода” – харошая газета, што нас чытае ўся эліта! Потым, калі давалі рэкламу, я прымушаў сваіх бацькоў і сваякоў званіць у гэтыя турфірмы і казаць, што іх рэкламу яны знайшлі ў “Свабодзе”!.. (смяецца) Карацей, я тады працаваў у 4–5 месцах. У кожным выходзіла па 50–100 долараў, але разам – ці не ў 10 разоў больш, чым сярэдні беларускі заробак. Заўсёды ў мяне так было – ніколі я не зарабляў сярэдні беларускі заробак, як мінімум у 5–10 разоў больш. Таму я не люблю, калі кажуць пра “ліхія 90‑я”. Гэта быў час парадаксальных магчымасцяў! Я нават калі ездзіў ў Маскву забіраць свае ганарары ў Asso­ci­at­ed Press, то закупляў там на Кіеўскім вакзале “Снікерсы” і здаваў іх тут у кіёскі – колькі мог уцягнуць, кілаграмаў 50… І на гэтым адбіваў квіткі і яшчэ нешта зарабляў.

Віталь, з Вас і бізнэсовец мог бы някепскі выйсці.

Віталь Цыганкоў: Я думаў пра гэта тады. Але я не такі. Я ведаю бізнэсоўцаў, гэта найчасцей жорсткія людзі, некаторыя нават гатовыя “хадзіць па трупах”. Тым больш – мне ўсё жыццё хацелася пісаць.

“Мне няма чаго саромецца, я ад самага пачатку не запляміўся нейкімі пракамуністычнымі рэчамі”

Давайце вернемся да тэмы, як Вы патрапілі на “Радыё Свабода”?

Віталь Цыганкоў: “Свабода” на мяне выйшла сама – патэлефанавала Ларыса Верас, легендарная журналістка, якая засталася ў Мюнхене. Бо радыё ў 1995 годзе якраз пераязджала з Мюнхена ў Прагу, і частка людзей не захацела пераязджаць, засталася. Плюс было павелічэнне штату, таму патрэбныя былі карэспандэнты. У 1994‑м прыйшла цэлая пляяда, якая працуе і да сёння: я, Валянціна Аксак, Уладзімір Глод, Алег Груздзіловіч… Так што я, як Лукашэнка, – на адной працы 18 гадоў! (смяецца)

А як жа заходні прынцып – каб пазбегнуць застою, трэба працаваць не больш за 5 гадоў на адным месцы?

Віталь Цыганкоў: Але Вы мне і сыпеце хвост на грыву!.. Дакладней, соль на хвост! (смяецца) Гэта балючая тэма… Але ў мяне не ўсё так адназначна. Бо я з 1994 па 1997 працаваў у Беларусі карэспандэнтам – тады, калі мінскае бюро “Свабоды” ўзначальвала Жанна Літвіна, калі рэпартажы былі па 7–8 хвілін! Потым я два разы ездзіў у Прагу на кантракт – з 1997 па 1999 і з 2003 па 2007. Так што я не на адным месцы фактычна сядзеў. Цяпер змяніліся мае функцыі – раблю экспертызы, бліц-аналізы, анлайн-канферэнцыі… Увага на сайт, на мультымедыя, на Свабода-TV… Увогуле, у недзяржаўнага журналіста выбар невялікі – “Свабода”, “Еўрарадыё”, “Народная Воля” і “Наша Ніва”. Так што “Свабода” застаецца для мяне найлепшым выбарам. Дарэчы, і ў газеце “Свабода” я ж не толькі рэкламу збіраў! (смяецца) Прэмію Алеся Адамовіча, пра якую мы ўжо згадвалі, я атрымаў у 1995-ым якраз за артыкулы ў газеце “Свабода” – з рук Васіля Быкава. Гэта я запомню на ўсё жыццё. Таму я вельмі не люблю, калі нейкія ананімы на форумах пачынаюць пісаць, што гэта “той Цыганкоў, які яшчэ ў камсамольскай “Знамени Юности” працаваў…” Мне няма чаго саромецца, я ад самага пачатку не запляміўся нейкімі пракамуністычнымі рэчамі.

Але праўда, што нават на БТ паспелі папрацаваць?

Віталь Цыганкоў: Гэта забаўная гісторыя! У пачатку 1990‑х некалькі тыдняў мне давялося чытаць навіны на БТ. Была такая праграма “Ніка”, якой кіравала Марына Бабкіна, і яна мяне запрасіла быць там нават не вядучым, а дыктарам. У мяне ёсць касета з запісам адной з гэтых перадач, і мне, шчыра кажучы, сорамна яе глядзець. Бо ў мяне тады быў жахлівы расейскі акцэнт. Дарэчы, потым і на “Свабодзе” мяне калегі яшчэ даволі доўга падпраўлялі.

“Магу ганарыцца, што апошнія гадоў 10 маю стабільную вагу”

Віталю, Вы неяк пералічвалі неверагодную колькасць відаў спорту, якімі паспелі пазаймацца за жыццё…

Віталь Цыганкоў: За сваё жыццё я займаўся плаваннем, футболам, шахматамі, баскетболам, каратэ, гімнастыкай, культурызмам… Найбольшых поспехаў я дасягнуў у шахматах – першага разраду. Раней мы шмат гулялі з Дракахрустам – ён таксама першаразраднік, і ён мяне часцей абыгрываў, недзе 60 на 40. А цяпер я гуляю ў інтэрнэце з нябачнымі супернікамі з усяго свету, маю рэйтынг каля 1500–1600 (у чэмпіёнаў свету 2700). Я па натуры спартовы, спаборны чалавек, гулец. У што б я ні гуляў – пінг-понг, боўлінг, більярд, – я запальваюся, мне карціць быць першым, перамагчы. У футбол я пасля школы гуляў за зборную журфака. Цяпер ужо колькі гадоў гуляю за зборную БАЖа – турніры адбываюцца на Дзень Незалежнасці 27 ліпеня, гэта Кубак Свабоды ці Кубак Карпенкі.

Вось мне з гэтага спісу яшчэ культурызм запаў!

Віталь Цыганкоў: Ну, гэта не тое каб прафесійна было – так, для сябе. Я “качаўся” і да войска, і пасля войска. Выціскаў 120 кілаграм жымам лежачы. Пры тым, што я ніколі больш за 80 не важыў. І магу ганарыцца, што апошнія гадоў 10 не тлусцею. Як толькі заўважаю лішні кілаграм – пачынаюць бегаць перад вачыма тлустыя чалавечкі. Абмяжоўваю сябе ў ежы, пачынаю больш рухацца, раз на год сядаю на “Японскую дыету” (можаце пагугліць, калі цікавыя дэталі). Тыдзень дае мінус 4–5 кілаграм. З мяне часам падсмейваюцца, калі я кажу, што сёння не магу застольнічаць, бо ўжо 81 кг, а не 80.

А чаму Вы носіце гадзіннік на правай руцэ? Пераймаеце баяніста ці дзюдаіста?

Віталь Цыганкоў: (смяецца) Не, проста я – прыроджаны ляўша. Якога перавучылі на праўшу – так было ў тыя часы прынята. Але левай рукой мне і цяпер прасцей кідаць, біць, цягнуць. А тое, што прывучылі, раблю правай – пішу і ем. Таму гадзіннік на правай, бо ўсё астатняе раблю левай. Дарэчы, яшчэ ў дзяцінстве давялося пісаць і левай – здаралася, ламаў рукі-ногі ў сілу сваіх спартовых захапленняў.

Віталь, мне здаецца, Вы абышлі негатыўны бок свае азартнае натуры?..

Віталь Цыганкоў: Я разумею, што вы маеце на ўвазе… Памятаю, як яшчэ ў 1990 годзе ў Рызе я кінуў у гульневы апарат пару рублёў – мне выпаў roy­al flаsh, і я атрымаў 600 рублёў!.. Карацей, гэта даўняе мінулае, і цяпер мне зусім не хочацца прыгадваць гэта…

Віталь – аматар экстрыму: у палёце над скаламі.

“Калі мне часам кажуць – “пашанцавала табе з жонкай”, я глыбока пратэстую. Што значыцца “пашанцавала”?!”

Віталю, ведаю, што некаторыя лічаць Вас мачо і плэйбоем і кажуць, што ў Цыганкова 30 кашуляў і 20 швэдараў. Адкуль у такога меркавання ногі растуць?

Віталь Цыганкоў: Я тут нядаўна прыкінуў: кашуляў сапраўды 25… Я не тое што сачу за модай, але стараюся прытрымлівацца стылю. Умоўна кажучы, ведаю, якія боты надзену пад гэтыя штаны і гэтую кашулю.

Дык Вы – напраўду дэндзі?

Віталь Цыганкоў: Проста я лічу, што нават апранаючыся не абавязкова дорага, трэба імкнуцца выглядаць гарманічна.

Нягледзячы на рэпутацыю дэндзі, адразу відаць, якая ў Вас цудоўная сям’я – каханая жонка Вольга, любімы сын Богуш. Не ўсім журналістам удаецца наладзіць прыватнае жыццё!

Віталь Цыганкоў: У мяне сапраўды цудоўная жонка. Але калі мне часам кажуць, што “пашанцавала табе з жонкай”, я глыбока пратэстую. Што значыцца “пашанцавала” ? (смяецца) Я заслужыў яе сваімі пачуццямі, каханнем! “Вось, у вас сімпатычная жонка!..” А якая ў мяне павінна быць жонка?! З іншага боку, знешнасць не мае ніякага значэння для адносінаў, супольнага жыцця! Я часам адчуваю сябе дыназаўрам – мала ў маім узросце калег, толькі адзін раз жанатых. Як казаў мой тата, пражыўшы з мамай 50 гадоў,  – “гэта мае дзеці ад першага шлюбу”! (смяецца) Мы з Воляй жанатыя ўжо (страшна падумаць!) 20 гадоў! І нашыя растанні, чэшска-беларускія раз’езды спрыялі супольнаму жыццю, зрабілі яго рамантычным. Бо пастаянна разам мы жылі толькі гадоў 10.

А вы не ў Празе пазнаёміліся?

Віталь Цыганкоў: Не, мы пазнаёміліся на дыскатэцы ў адным доме адпачынку. Я запрасіў яе на танец. Потым падышоў нейкі хлопец-дэсантнік, сказаў, што гэта яго “будучая дзяўчына”, што “яна яшчэ маладзенькая, але ён гадуе яе сабе на будучыню”. Карацей, адбіў я Волю ў гэтага дэсантніка… Ужо калі мы ажаніліся, Воля паступіла ў медыцынскі інстытут у Віцебску, і я ездзіў да яе. Заскокваў у цягнік, калі ён ужо пачынаў рухацца… Памятаю, спазніўся, схапіў таксі – і даганяў цягнік ажно да Лагойска. Аддаў залаты ланцужок, каб расплаціцца. Потым завозіў таксісту грошы – і ён вярнуў мне ланцужок…

Ведаю, што Ваш цесць – таксама не «просты«чалавек?

Віталь Цыганкоў: Калі мы з Воляй пазнаёміліся, я прыйшоў да яе дадому, гляджу – вісіць форма палкоўнічая. А я яшчэ нядаўна з арміі і памятаю, як гэтыя палкоўнікі мне жыццё труцілі!.. Але Воля патлумачыла, што яе тата – пажарны. Аказалася, што тата Волі, Валеры Пятровіч Астапаў, быў спачатку начальнікам пажарнага ўпраўлення, а потым – першым міністрам МНС Беларусі (цяпер ужо на пенсіі). Так што жонка ў мяне – генеральская дачка! (смяецца) Але Валер Пятровіч, як і мой бацька, – вельмі сумленны чалавек, легенда для ўсіх супрацоўнікаў міністэрства. Для такіх людзей праца, справа важней за нейкія матэрыяльныя здабыткі. Уявіце: генеральская дачка тры гады паступала ў медінстытут! А я часам думаю, з такім бацькам і цесцем… Дзе мае яхты, домікі на Канарах? Няма.

Ваш сын Богуш, выходзіць, унук міністра і намміністра! Ведаю, што Вы гадуеце яго прынцыпова па-беларуску?

Віталь Цыганкоў: Натуральна! Мы прайшлі ўсе этапы беларускамоўнай адукацыі – ад дзіцячага садка, праз 23‑ю гімназію да Коласаўскага ліцэя, дзі Богуш цяпер першакурснік. Дарэчы, на гэтым шляху беларускамоўных сем’яў сустракалася няшмат… То бок, бацькі аддаюць дзіця вучыцца па-беларуску, але самі рускамоўныя. А наш вопыт з Богушам унікальны. Яго першая мова – беларуская, тым больш першыя два гады жыцця ён жыў з намі ў Празе і не сустракаўся з рускай мовай. Потым, калі пайшоў тут у садок – хутка навучыўся… Хоць першыя дні былі смешныя, калі ён нічога не разумеў! Пра Богуша я напісаў вельмі дарагое для мяне эсэ “Тата, а ты папа?” Яго і цяпер можна пачытаць на сайце dzietki.org, дзе тэкст мае больш за 30 тысяч праглядаў.

Богуш збіраецца, як большасць цяперашніх выпускнікоў Ліцэю, з’яжджаць за мяжу?

Віталь Цыганкоў: Я хачу, каб сын выбіраў сам. Мы даем яму вельмі многа свабоды, права выбару. На дадзены момант Богуш хоча стаць рэжысёрам, прычым хоча ўжо гады тры – што ўжо досыць трывала для дзіцёнка. Ён здымае на тэлефон фільмы. Адзін з іх нават выстаўлены на YouTube – фільм з жыцця лега-фігурак. Сочыць за рэжысёрамі, ведае іх. Я спакойна гляджу на тое, будзе ён вучыцца тут ці за мяжой.