«Стан журналіста залежыць ад стану яго рэдакцыі». Барыс Гарэцкі — пра праблемы медыяў у эміграцыі

РР: Многія журналісты вымушаныя былі эміграваць з Беларусі. У гэтым звязку пытанне, ці ёсць ужо кейсы, што журналісты вырашаюць сысці з прафесіі і перайсці ў іншыя сферы?

— На жаль, такія кейсы ёсць. Такія з’явы выгарання, сыходу з журналістыкі былі і да масавага вымушанага выезду журналістаў з Беларусі. Што тычыцца цяперашняй сітуацыі, то летась «Рэпарцёры без межаў» праводзілі нават такі глабальны аналіз таго, як працуюць нашы калегі ў розных краінах. І яны прыйшлі да высновы, што 30% беларускіх журналістаў, якія вымушана выехалі з Беларусі, сышлі з журналістыкі, або сышлі з тых месцаў працы, дзе яны былі на момант пераезду.

Я не магу сказаць, ці гэта лічба дакладная, але мне падаецца, што яна даволі рэлевантная. Гэта дзясяткі адсоткаў людзей. Звязана гэта, безумоўна, з памяншэннем колькасці працоўных месцаў у незалежных медыя.

Калі ўзгадаць дакрызісны год, 2019–2020, то беларускія медыі па аб’ёме чалавечых рэсурсаў былі значна большыя. Ёсць тэлеканал «Белсат», які меў у Беларусі вялікую сетку карэспандэнтаў і аператараў. У сувязі з пераездам, у Варшаве такой колькасці карэспандэнтаў і аператараў не патрэбна. Гэта можна праецыраваць і на іншыя медыі. Таксама ёсць скарачэнне фінансавых магчымасцяў. 

Другі чыннік, які на гэта ўплывае, гэта выгаранне людзей.

У 2020 – 2021 гадах людзі працавалі на знос, а потым былі вымушаныя з’ехаць з Беларусі і працягваць працаваць з негатыўнай, драматычнай  тэматыкай, кожны дзень пішучы матэрыялы пра рэпрэсіі, пра пераслед. І вельмі многім журналістам спатрэбілася псіхалагічная дапамога пасля гэтага напружанага этапу 2020 – 2021 гадоў.

Мы бачым, што сітуацыя не памянялася, тэмы не змяніліся, а ўжо таго запалу ў многіх людзей няма. І таму аб’ектыўна частка людзей сышла з прафесіі.

Але ёсць і адваротныя працэсы. З пераездам беларускіх медыя ў эміграцыю ёсць і прыток свежых кадраў у рэдакцыі. Нарпыклад, у тыя медыі, якія працуюць у Вільні, запрашаюць на працу і выпускнікоў ЕГУ. Сэнс у тым, што нашы медыі сталі абсалютна мульціплатформеннымі, і журналістыка — гэта зараз не толькі напісанне тэкстаў, але і дыстрыбуцыя сваіх матэрыялаў, пераўпакоўка, запісы кароткіх відэаролікаў. Гэта вельмі простая рэч для маладога пакалення, і таму ў журналістыку прыходзіць свежая кроў.

РР: З якімі асноўнымі праблемамі сутыкаюцца журналісты ў эміграцыі?

— Я бы падзяліў праблемы на две сферы — гэта прафесійныя і асабістыя. Што тычыцца прафесійных праблем — гэта, безумоўна, адсутнасць доступу да інфармацыі. Улады робяць усё магчымае, каб адрэзаць незалежных журналістаў ад чыноўнікаў, статыстыкі і г.д. Пры гэтым крыміналізуюць кантакты аудыторыі з медыямі для таго, каб людзі не пісалі ў саму рэдакцыю. Гэта істотна ўскладняе напісанне матэрыялаў нават для нас — арганізацыі, якая асвятляе падзеі ў медыях. Бо і ўнутры Беларусі ты мала з кім можаш паразмаўляць, і ў эміграцыі многія людзі не хочуць камунікаваць з незалежнымі медыямі.

Нават маючы дэмакратычныя перакананні, яны стараюцца не засвечвацца на сайце, бо баяцца за сябе ці за сваіх родных у Беларусі. 

Што тычыцца асабістых праблем, то тут пласт значна большы. Калі прафесійныя рэчы яшчэ неяк вырашаюцца, то асабістыя пытанні — гэта тое, у чым кожны з нас зараз жыве. Пашпарты, даверанасці, нараджэнне дзяцей, віды на жыхарства — гэта тое, што мы ніколі не рабілі ў Беларусі. Цяпер дадаткова да звычайных рэчаў далучаецца гэта легалізацыйная праблема — увесь час сачыць за сваімі дакументамі. Ёсць праблемы з пошукам месцаў навучання для дзяцей, з пошукам месца жыхарства, таму што ў Беларусі ў цябе была кватэра, а ў эміграцыі ты прывязаны да арэнднага жытла. 

Думаю, што самая складаная праблема, якая цісне на журналістаў — гэта немагчымасць быць дома. Вярнуцца да родных, сустрэцца са сваімі блізкімі, сябрамі — гэта тое, што ніяк немагчыма вырашыць у эміграцыі. Можна патэлефанаваць, можна справабаць нейкім чынам сустракацца…

Але ўсё гэта маленькія крокі, якія не вырашаюць галоўную праблему — тое, што сёння беларуская журналістыка вымушана робіцца з‑за мяжы.

РР: Твой прагноз, напрыклад, на бліжэйшыя пяць год: калі нічога не змяняецца і сітуацыя застаецца такая, як цяпер у Беларусі, то ці варта чакаць яшчэ павелічэння сыходу з прафесіі многіх людзей і ці верыць, што будзе жыць найдалей беларуская журналістыка?

— На пяць гадоў нам пакуль складана даваць прагнозы, але галоўнае, што будзе вызначаць нашу працу — медыйшчыкаў, грамадскіх арганізацый, дэмакратычных структур — гэта, па-першае, неадарванасць ад беларускай рэальнасці. Калі нам удасца па-ранейшаму быць на сувязі з Беларуссю, камунікаваць, атрымліваць інфармацыю, не стаць такім эмігранцкім пластом, як ранейшыя хвалі эміграцыі, — тады да, медыі працягнуць эфектыўную працу і людзі будуць захоўвацца. І другое — гэта выбудава стабільных крыніц фінансавання медыяў, бо стан журналіста залежыць ад стану яго рэдакцыі. 

РР: Цяпер усе абмяркоўваюць магчымую забарону Фэйсбука і Інстаграма у сувязі з аб’яднаннем экстрэмісцкіх баз Расіі і Беларусі. Наколькі гэта таксама паўплывае негатыўным чынам на СМІ, якія працуюць за мяжой?

Сацыяльныя сеткі з’яўляюцца сёння, напэўна, галоўнымі крыніцамі інфармацыі. Меншая частка аудыторыі гатовая ставіць впн і заходзіць на сайты, а большая частка чытае кантэнт незалежных медыяў непасрэдна ў месэнджэрах, у сацыяльных сетках. Калі год таму ў забарону Інстаграма ці Фэйбука ў Беларусі цяжка было паверыць, то сёння мне такая пагроза не падаецца супернерэальнай. Бо сёлета ў Расіі адбываюцца так званыя прэзідэнцкія выбары, і расійскія медыйшчыкі нават абмяркоўваюць пагрозу блакавання ютуба для расійскай аудыторыі. Там, у Расіі, і Інстаграм, і Фэйсбук ужо даўно прызнаныя экстрэмісцкімі…

На мой поглад, такая верагоднасць у Беларусі павялічылася, бо беларускі рэжым за апошнія год-паўтара яшчэ больш адасобіўся ад цывілізаванага свету, ён яшчэ больш імплементаваўся ў расійскую сістэму каардынат.

Калі казаць пра блакаванне Ютубу ў Беларусі, я бы сказаў, што гэта малаверагодна. Бо большасць прапагандысцкіх каналаў актыўна робяць свае прадукты для Ютуба. І калі ў Беларусі будзе заблакаваны Ютуб, то ясна, што самім прапагандыстам гэта не на руку. Я думаю, што яны будуць лабіраваць захаванне доступу да Ютуба. Паколькі яны малапаспяховыя на пляцоўках Фэйсбука і Інстаграма, то гіпатэтычна такая магчымасць ёсць.

РР: Пытанне наконт конкурса «​Вольнае слова», які традыцыйна праводзіць Беларуская асацыяцыя журналістаў. У цяперашніх умовах якая будзе пазіцыя, каб забяспечыць бяспеку ўдзельнікаў?

Ужо другі год запар конкурс «​Вольнае слова» праводзіць не БАЖ, а Еўрапейская федэрацыя журналістаў. Мы аддалі конкурс у рукі большага за наша аб’яднання еўрапейскіх структур, якое не мае экстрэмісцкага статуса. І ўсе этапы конкурсу праходзяць менавіта пад эгідай ЕФЖ — і збор дадзеных, і фарміраванне журы, і нават узнагароджанне…

Я разумею, што для людзей у Беларусі ёсць пэўны страх падавацца на конкурс нават у такой структуры. З другога боку, мы робім усё магчымае, каб фармальна ўдзел у конкурсе «​Вольнае слова» не нёс ніякіх пагрозаў для чалавека нават унутры Беларусі.

Чалавек можа падаваць публікацыю на конкурс і пад сваім прозвішчам, і ананімна. Летась былі такія выпадкі, калі перамагалі матэрыялы, але чалавек не хацеў называць свое сапраўднае прозвішча, і дыплом выдаваўся псеўданіму альбо проста рэдакцыі, у якой выйшаў матэрыял. На дадзены момант ёсць усе магчымасці захаваць ананімнасць.

З мінулага года абсалютна ніякага патрабавання сяброўства ў БАЖ для ўдзелу ў конкурсе няма. На конкурс могуць падавацца ўсе журналісты і журналісткі любых недзяржаўных медыяў. Матэрыял можа быць надрукаваны на любой мове. І нават калі нашы калегі працуюць у замежжы і пішуць для англамоўных, немецкамоўных, французскамоўных, польскамоўных выданняў, яны таксама могуць падаваць матэрыялы на конкурс.

Што тычыцца журналістыкі ў выгнанні, то больш за 200 працаў былі дасланыя летась на конкурс, то бок не было ніякага спаду ў параўнанні з мінулымі гадамі. Мне падаецца, што гэта паказвае вельмі добрае захаванне стану беларускай журналістыкі. Нягледзячы на вымушаную эміграцыю, у нас працягвае захоўвацца вельмі высокі ўзровень і выдатныя матэрыялы працягваюць выходзіць у беларускіх медыях.

Чытайце яшчэ:

«Мы хотим не бояться за будущее “Белсата”, а развивать его!» Работники «Белсата» написали письмо в польский МИД

«Як журналісты сталі галоўнымі ворагамі Лукашэнкі». Выйшаў новы фільм пра беларускіх рэпарцёраў, пратэсты і рэпрэсіі

Сярод абвінавачаных за «здраду дзяржаве» — шасцёра журналістаў і блогераў. Хто яны?