«Папяровыя шчыты не дапамагаюць». Юрысты ўздымаюць пытанне аб абароне крыніц інфармацыі

Дырэктыва прынятая, але рэалізацыя не завершаная

У 2019 годзе Еўрапейскі Саюз прыняў важнае рашэнне аб абароне інфарматараў. Дырэктыву 2019/1937 назвалі асновай для забеспячэння сумленнасці і падсправаздачнасці ў Еўропе. Аднак які эфект? Эксперты з Аўстраліі, Балгарыі, Харватыі, Чэхіі, Францыі, Венгрыі, Польшчы, Сербіі, Славакіі, Славеніі, Румыніі, Нідэрландаў, ЗША і Вялікабрытаніі, якія сабраліся ў Празе, прыйшлі да не самых аптымістычных высноў.

— Папяровыя шчыты не дапамагаюць інфарматарам, — заявіў прадстаўнік няўрадавай арганізацыі па прасоўванні вяршэнства закона Інстытут CEELI Том Дэвайн. — Толькі калі гэтыя правы стануць даступнымі, пачнуць ажыццяўляцца і фактычна выкарыстоўвацца, тады дэмакратычныя абяцанні дырэктывы Еўрапейскага Саюза будуць рэалізаваныя.

У справаздачы арганізацыі пазначана, што ўкараненне і рэалізацыя заканадаўчай ініцыятывы на мясцовым узроўні выявіліся складанымі. Праз амаль чатыры гады пасля канчатковай дапрацоўкі дырэктывы яе рэалізацыя застаецца незавершанай.

Іда Новерс, менеджар па праве і абароне інтарэсаў Міжнароднай сеткі інфармавання аб парушэннях заўважыла, што 25 з 27 краін-членаў ЕС (акрамя Польшчы і Эстоніі) распачалі крокі па афіцыйным афармленні дырэктывы ЕС, але рэалізацыя і эфектыўнасць не паспяваюць.

Так, у Венгрыі патэнцыйныя інфарматары сутыкаюцца з супярэчлівымі законамі і правіламі, якія могуць зрабіць іх уразлівымі для рэпрэсій. Хоць гэтая краіна пачала ўжываць дырэктыву ЕС, старыя і менш надзейныя меры застаюцца ў сіле, ствараючы два прававыя ўзроўні і вялікую нявызначанасць.

— Гэта азначае, што інфарматар не можа ведаць, пад дзеянне якога закона будзе трапляць яго паведамленне — пад ніжні ўзровень абароны альбо пад абарону ЕС, — звярнуў увагу Шандор Ледэрэр, дырэктар кампаніі K‑Monitor, якая займаецца выяўленнем карупцыі ў палітыцы Венгрыі. — Паведамляецца, што гэтая неадпаведнасць перашкодзіла патэнцыйным інфарматарам у Венгрыі заявіць пра сябе нават у некаторых самых гучных справах.

У Румыніі інфарматары павінны паведамляць аб правапарушэннях непасрэдна сваім працадаўцам, а не ў незалежны орган, які не матывуе паведамляць аб парушэннях, кажа Сезара Грама, эксперт па пытаннях вяршэнства права ў Expert Forum, аналітычным цэнтры ў Бухарэсце.

Нават у Чэхіі, якая прыняла заканадаўства для рэалізацыі дырэктывы ЕС, адсутнічаюць прававыя рэсурсы для інфарматараў.

— Ці шчаслівыя мы, што ў нас ёсць закон? Так. Ці задаволеныя мы тым, як быў прыняты закон? Не ў поўнай ступені, — сказаў Андржэй Капечны, дырэктар Trans­paren­cy Inter­na­tion­al у Празе.

Прагрэс дасягнуты толькі ў Славакіі

Аднак ёсць і добрыя прыклады. У Славакіі дзейнічае строгі закон аб абароне інфарматараў, які нядаўна быў абноўлены ў адпаведнасці з дырэктывай ЕС, а сістэма інфармавання аб парушэннях у краіне падтрымліваецца незалежным ведамствам.

— У нашай краіне, якая мае доўгую гісторыю карупцыі, наша незалежная пазіцыя ў спалучэнні з канкрэтнымі паўнамоцтвамі дае нам свабоду дзеянняў у межах закона для абароны інфарматараў, — паведаміла Зузана Длугашова, кіраўніца Упраўлення па абароне інфарматараў краіны. — І гэта дапамагло забяспечыць грамадскую падтрымку.

Кіран Пендэр, эксперт па абароне інфарматараў у юрыдычным каледжы Аўстралійскага нацыянальнага ўніверсітэта (аўтар справаздачы) нагадаў, што дырэктыва ЕС была распрацаваная, каб прызнаць важнасць інфарматараў для дэмакратычнага грамадства, выказаць занепакоенасць з нагоды дрэннага абыходжання з гэтымі апавядальнікамі праўды і верай у тое, што магчымая лепшая парадыгма.

— Але Еўрапейскаму Саюзу, уключаючы разгледжаныя намі юрысдыкцыі, неабходна працягваць прагрэс, каб забяспечыць абарону інфарматараў і даць ім магчымасць выкрываць правапарушэнні, і такім чынам, яны могуць адыгрываць жыццёва важную дэмакратычную ролю, — адзначыў ён.

Тры прапановы па паляпшэнні сітуацыі

Эксперты сфармулявалі тры рэкамендацыі па паляпшэнні абароны інфарматараў у Еўропе. Першая. Спецыялісты лічаць, што ўрады павінны ўзяць на сябе абавязальніцтвы працягваць прававыя рэформы. Гэта дазволіць адпавядаць або нават пераўзыходзіць патрабаванні дырэктывы ЕС.

— Адна з абласцей, якая патрабуе асаблівай увагі, — гэта забеспячэнне таго, каб інфарматары маглі без страху паведамляць пра свае асцярогі, — зрабіў акцэнт Уілберт Томэсэн, старшыня нідэрландскай арганізацыі Дом для інфарматараў.

Ён настойваў на тым, што законы аб абароне інфарматараў павінны ўлічваць рызыку незаконнага сачэння за інфарматарамі.

Другая. Краіны павінны звярнуцца да прыкладу Славакіі і стварыць аўтаномныя, незалежныя органы па абароне інфарматараў з добрым фінансаваннем.

Трэцяя. Лідары павінны забяспечыць інфарматарам доступ да недарагіх альбо бясплатных спецыялізаваных юрыдычных кансультацый.

— Інфарматары маюць права ведаць, у што яны ўвязваюцца, каб прыняць усвядомленае рашэнне аб адным з самых важных рашэнняў у іх асабістым жыцці, — падсумаваў прадстаўнік CEELI Том Дэвайн. — Калі хтосьці пачынае выкрываць, ён павінен пакласці гэтаму канец. Калі яны гэтага не зробяць, у выніку злоўжыванне ўладай будзе мацнейшым, і інфарматар будзе знішчаны асабіста.

Чытайце яшчэ:

Заснавальнік платформы «Новая Беларусь» анансаваў укараненне персаналізаванай стужкі навін і выкарыстанне штучнага інтэлекту

«У Дэпартаменце міграцыі нас пазнавалі з парога — мы сталі заўсёднікамі». Уласны досвед атрымання ВНЖ у Літве

«Адкрыта прапагандуе палітыку тэрору ў дачыненні да «непаслухмяных» журналістаў». Як М’янма дэмакратызавалася наадварот