• Актуальнае
  • Медыяправа
  • Карыснае
  • Кірункі і кампаніі
  • Агляды і маніторынгі
  • Рэкамендацыі па бяспецы калег

    «Мне здалося, што смерць падышла да мяне». Лёсы расстраляных паэтаў: Ізі Харык

    Да гадавіны «Ночы расстраляных паэтаў» «Новы Час» расказвае пра некаторых з тых, чые вершы ўжо больш за 80 гадоў шапочуць хвоі ў курапацкім лесе.

    Ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года была адной з самых страшных для Беларусі. У гэтую ноч бальшавіцкія каты пазбавілі нашу краіну голасу — голасу сумлення — расстраляўшы 26 беларускіх паэтаў, пісьменнікаў, перакладчыкаў. 26 жыццяў. Дзясяткі кніг. Сотні вершаў. Адна беларуская культура, якая і па сёння перажывае гэтую вялікую страту.

    Ізі Харык

    Іцхак (Ісак) Давыдавіч Харык быў такім папулярным, што мог, не раўнуючы цяперашні Някляеў, збіраць стадыёны.

    Выдатны паэт, майстар формы, ён заслужана карыстаўся поспехам і мог бы шмат чаго яшчэ прыўнесці ў беларускую паэзію, калі б не заўчасная трагічная смерць: Ізі Харык быў адным з тых прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, якіх гвалтоўна пазбавілі жыцця ў 1937 годзе.

    Але ўсё па парадку. Паводле афіцыйных даных, нарадзіўся Іцхак Харык 17 сакавіка 1898 г. у вёсцы Зембін Барысаўскага раёна Мінскай вобласці. Чаму «паводле афіцыйных даных»? Таму што ёсць версія, што Харык «скараціў» сабе два гады, калі захацеў ажаніцца з Дзінай Матлінай, з якой розніца ва ўзросце была больш за 10 гадоў.

    Вучыўся ў хедары (пачатковай яўрэйскай школе) і ў народнай школе Зембіна. З 19 гадоў стала жыў у Мінску, дзе паступіў у медыцынскі інстытут (1921), але праз год кінуў — відаць, вырашыўшы, што не бываць яму медыкам. Але яшчэ да таго паспеў папрацаваць рабочым, пекарам і аптэкарам. А вось сваю літаратурную «зорку» Ізі Харык займеў афіцыйна — скончыўшы Маскоўскі ўніверсітэт.

    У 1919 годзе пайшоў добраахвотнікам у Чырвоную Армію, і з таго моманту пачаўся «камуністычны» перыяд яго жыцця: Харык стаў шчырым будаўніком савецкага сацыялізму. З 1928-га паэт — частка рэдакцыі часопіса «Штэрн», які пасля ён узначальваў. Рэдакцыя «Штэрна» месцілася ў Мінску на вул. Рэвалюцыйнай, 2, і гэты будынак, дарэчы, захаваўся да гэтага часу — што праўда, без аніякай памятнай шыльды.

    Плённы мінскі перыяд адзначыўся для паэта не толькі ўздымам кар’еры і новымі вершамі, але і асабістым жыццём: нягледзячы на розніцу ва ўзросце, Дзіна Матліна такі дала згоду на шлюб, і амаль адзін за адным у пары нарадзіліся двое хлопчыкаў — Юлік (1934) і Давід (1936), лёс якіх пасля арышту бацькоў застаўся невядомым. Нейкі час сям’я жыла ў навабудзе ў самым цэнтры Мінска, на вул. Савецкай, 148 — на гэтым месцы зараз знаходзіцца рэдакцыя газеты «Вечерний Минск».

    Як і многія паэты таго часу, Ізі Харык пісаў «гімны» камуністам і ГПУ, а ў 1936 г. быў адным з сааўтараў вершаванага ліста «Вялікаму Сталіну ад беларусаў» — разам з Андрэем Александровічам, Петрусём Броўкам, Пятром Глебкам, Якубам Коласам і Янкам Купалам. Адначасова ж клапаціўся пра маладых паэтаў і дапамагаў ім. Зрэшты, наколькі шчырым было першае і другое, можна ўбачыць у яго вершах, дзе не-не ды і прамільгнуць «акрываўленыя» радкі.

    Творчая спадчына паэта досыць вялікая: яшчэ пры жыцці ён меў 11 кніг — зборнікаў і паэм, — першая з якіх, «Трапятанне», выйшла ў Мінску ў 1922 годзе. Пісаў на ідышы і перакладаў на ідыш беларускамоўных аўтараў. Яшчэ 9 зборнікаў яго вершаў у перакладах на рускую і беларускую мову выйшлі пасля яго смерці. У 2008 г. выйшла двухмоўная кніга «Туга па чалавеку» — арыгінальныя вершы Ізі Харыка на ідышы з перакладамі на беларускую. А ў 2017 годзе ў межах праекта «(Не)расстраляная паэзія» беларуская спявачка Света Бень запісала дзве песні на вершы паэта: «У шэрым змроку» і «Век настане такі…».

    Ізі Харыка не стала ў ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года — сумнавядомую ноч для беларускай культуры. Абвінавачаны ва «ўдзеле ў контррэвалюцыйнай тэрарыстычнай дзейнасці», ён быў расстраляны па загадзе вайсковай калегіі Вярхоўнага суда СССР, прычым імёны катаў і забойцаў вядомыя: ордэр на арышт падпісваў наркам унутраных спраў БССР Барыс Берман, арыштоўваў малодшы лейтэнант Шэйнкман, катавалі той жа Шэйнкман і сяржант Кунцэвіч. Вядома, што пасля катаванняў у мінскай турме Ізі Харык біўся галавой аб сцяну і пытаў: «За што?».

    Рэабілітаваны ў 1956 годзе. Удаве паэта Дзіне Харык некалькі разоў давялося звяртацца да кіраўнітцва краіны, каб мець пенсію. За яе прасілі беларускія паэты Максім Танк і Пятрусь Броўка. Дзіна Харык правяла ў зняволенні 9 гадоў.  

    Туга па чалавеку (In benkshaft nokh a mentshn)

    Стэп і стэп… Палыновае поле.

    Сонца зыркае плавіць дарогі.

    Толькі сонцу і ветру прыволле.

    І палын і туга – да знямогі.

    Травы вострыя, ў вострым паветры

    Ціха дыхае мята спрадвеку.

    Цішыня тут крычыць, і — павер ты! —

    Кліча скрозь цішыня чалавека.

    Цішыня тут вісіць медным звонам —

    Гулка рэха адклікнецца дзесьці.

    Быццам вол, ты захочаш, стамлёны,

    На рагах цішыню гэту несці.

    Дзікі стэп… Паглядзіш — і здаецца

    Вёска даўно забытаю выспай.

    Дрофа тлустая ў травах прачнецца ―

    Цішыня прагучыць, нібы выстрал.

    Ані дрэўца… Не ўзрадуе вока

    Роснасць сытая стомленай нівы…

    Стэп — у мроіве шызым навокал —

    Чалавека чакае тужліва.

    (пераклад Анатоля Вялюгіна)

     

    У нашым садзе… (צו אונדז אין סאָד)

    У нашым садзе не сустрэць нікога,

    каго завабяць прывіды нуды,

    каго заманіць ціша і знямога —

    у нашым садзе зелені аблога,

    а ў зелені хаваюцца плады.

    Шуміць тут вецер, і жывыя сокі,

    і дрэвы, што на радасць прараслі.

    Што ні камель — то вымахаў высокі,

    і што ні крона — то ўрасла ў аблокі,

    і погляды губляюцца ў галлі.

    І дзікі сад дзівосна прамяніцца,

    яго не падразалі ўжо гады.

    Тут водары смалы і навальніцы,

    і трэск кары, і кропелькі жывіцы,

    і важкія саспелыя плады.

    (пераклад Ганны Янкута)

     

    * * * (Ikh gej un gej – un s’ruft der veg alts vajter…)

    Іду, іду, а шлях удалеч кліча.

    Плывуць лісты у восеньскай вадзе.

    Здаецца, гэта нават не кастрычнік,

    А самы ясны і вясновы дзень.

    Іду, іду і не хачу спыніцца.

    А восень у блакіце і агні.

    І чую – нешта звоніць у зеніце,

    А можа, сэрца ўласнае звініць?

    Я не хачу і не магу згадзіцца,

    Што будзе снег, і сцюжа, і імгла.

    Іду, іду і не магу спыніцца

    У гэтым свеце чыстага святла.

    (пераклад Сяргея Грахоўскага)

     

    * * * (S’iz jedern gegebn ful un fil…)

    Не трацьце сябе ў паняверцы,

    Ні сілы, ні веры на шчасце.

    Здаецца, не зможаш памерці,

    Калі маеш добрае сэрца

    Для вылету з вокнамі насцеж.

    Я радасць сваю параўнаю

    Хіба што з крыніцай бруістай.

    Не дам яе выветрыць маю,

    Закідаць асенняму лісту.

    Яе не ўтаптаць у траву.

    Разбіце мне лепш галаву,

    Чым вокны у сэрцы агністым.

    Маёй сівізны халады

    Спыніць мяне будуць не ў стане.

    Прайду праз жыццё маладым!

    Ты чуеш, зямля, маладым,

    Пакуль маё сэрца не стане!

    (пераклад Уладзіміра Паўлава)

     

    * * * (Fundanen shraj ikh azh tsum tsentn dor…)

    Адсюль крычу я сэрцам і душою

    Наступнага далёкім жыхарам:

    Хай сённяшняе нашае, зямное

    Жыццё-быццё не здасца цудам вам.

    Далёка там, у прышласці шчаслівай,

    Шукаць для нас не ўздумайце акрас,

    Не аздабляйце лірыкай гуллівай,

    Легендамі не карануйце нас!

    Не карануйце нашыя галовы

    Карункамі, сатканымі з святла…

    Мы тут былі, мы тут жылі сурова,

    І праўда нас суровая вяла.

    Мы першыя цагліны закладалі,

    І кожны ў мур цаглінай лёг жывой…

    Мы ўсе да болю ў сэрцы смуткавалі

    Аб пары крыл мяцежных за спіной.

    Праз пыл руін мы крочылі калонай,

    З’яднаныя ў адзіную сям’ю…

    І суджана яшчэ адно было нам —

    Пакінуць з песняй гэтую зямлю.

    Таму і шлю без смутку, без тугі я

    Ад нас, ад акрываўленых, наказ…

    Адсюль крычу я ў заўтра:

    — Дарагія,

    Крылатыя, не карануйце нас!

    (пераклад Аркадзя Куляшова)

     

    * * * (Ikh hob plutsling hajnt dem tojt derfilt…)

    Мне здалося,

    Што смерць падышла да мяне,

    І, нібы ад змяі,

    Я ад смерці адскочыў.

    Не магу ў цемнаце я маўчаць

    І марнець,

    Так, як вёска,

    Што снегам засыпана ўночы.

    Асалоды такой

    Не хачу і на дзень,

    Каб нічога не бачылі

    Быстрыя вочы.

    Да вяроўкі тугой

    Не цягнуўся нідзе,

    Як малы да грудзей

    Дацягнуцца так хоча.

    З той пары,

    Як самога сябе я пазнаў,

    У грудзях,

    Як вясной у плаціне, напята.

    Мне здаецца,

    Што ў дужыя рукі я ўзяў

    Існавання свайго

    І канец і пачатак.

    Можа, нехта ў мяне

    Будзе ноччу страляць,

    Але хіба са мною

    Спаткаецца куля?

    Небяспечна са смерцю

    У жмуркі гуляць.

    Аж няёмка мне стала

    За гэткія гулі.

    (пераклад Юрася Свіркі)

     

    У артыкуле выкарыстаныя матэрыялы кнігі «(Не)расстраляныя» («Янушкевіч», 2021), сайтаў «Радыё Свабода» і belisrael.info, інтэрнет-часопіса «ПрайдзіСвет», а таксама лекцыі Вольфа Рубінчыка.

    Самыя важныя навіны і матэрыялы ў нашым Тэлеграм-канале — падпісвайцеся!
    @bajmedia
    Найбольш чытанае
    Кожны чацвер мы дасылаем на электронную пошту магчымасці (гранты, вакансіі, конкурсы, стыпендыі), анонсы мерапрыемстваў (лекцыі, дыскусіі, прэзентацыі), а таксама самыя важныя навіны і тэндэнцыі ў свеце медыя.
    Падпісваючыся на рассылку, вы згаджаецеся з Палітыкай канфідэнцыйнасці