«Калі мяне выводзілі, сын спытаў: «Мама, ты надоўга?». Вялікая размова з праваабаронцай Таццянай Гацура-Яворскай

— Як гэта — быць праваабаронцам у сённяшняй Беларусі?

— Першае, што прыходзіць у галаву, — небяспечна. Калі я вырашала, з’язджаць ці не з’язджаць, думала, што прымаю рашэнне адзін раз. Але я моцна памылілася, бо ў выніку рабіла выбар кожны дзень. І рашэнне, рабіць нешта ці не рабіць, таксама прымаю штодзённа. 

— А да мінулага года ты адчувала ціск у гэтай сферы?

— У нас жа час ад часу адбывалася так званая дэмакратызацыя, і тады можна было дазволіць сабе больш вольнасцяў. Помню, як 10 снежня Алесь Бяляцкі з калегамі раздаваў ля Макдональдса Усеагульную дэкларацыю правоў чалавека — цяпер такое ўявіць немагчыма. Сёння праца праваабаронцаў скіраваная на дакументацыю, дапамогу ахвярам і назіранне ў судах, ні на што іншае рэсурсаў не застаецца, да таго ж шмат хто з’ехаў, альбо знаходзіцца пад ціскам, альбо сядзіць у турме. Калі пяць гадоў таму можна было займацца адукацыяй, адвакацыйнымі кампаніямі, уздымаць розныя праблемы, то зараз у нас адна самая відавочная і балючая праблема — ахвяры рэпрэсій.

— Праца з ахвярамі — сам па сабе досыць траўматычны досвед. Як ты сябе ў гэтым адчуваеш?

— Мне здаецца, пакуль знаходзішся ўнутры сітуацыі і ўсё так імкліва развіваецца, складана адэкватна ацаніць, у якім ты стане. Узгадаць тыдзень, калі памёр Вітольд Ашурак, здзейсніў самазабойства Дзмітрый Стахоўскі і пасадзілі самалёт з Раманам Пратасевічам — кожны дзень нешта здараецца, проста немагчыма спыніцца. Пасля выхаду з СІЗА я раз на тыдзень хаджу да псіхолага, але ўсё роўна думаю, што нам усім пакуль цяжка ацаніць, якую траўму мы атрымалі. А са жніўня ў нас калектыўная траўма: у большасці сямей хтосьці трапіў пад дубінкі, альбо зазнаў пераслед, альбо мусіў з’ехаць. Я б асобна вылучыла групу дзяцей, што пазбаўлены бацькоў, бо тыя ў турме, ці разам з бацькамі з’ехалі — такіх тысячы. У мяне самой сын — фактычна ўцякач. Жыццё Даніка цалкам памянялася, ён пазбавіўся ўсяго, што ў яго было, — свайго пакоя, братоў, сястры, бабулі, сяброў, сабакі, сваіх цацак. Ён проста з’ехаў з чамаданчыкам.

— На «Звяно» аказваюць наўпроставы ціск. Што адбываецца цяпер?

— Нам вынесена пісьмовае папярэджанне аб парушэнні заканадаўства і статута арганізацыі, але я не лічу пералічаныя аргументы абгрунтаванымі. На мой погляд, мы, наадварот, рабілі карысную для грамадства справу, міністэрства перадавала зацікаўленым вынікі нашага маніторынгу працы сістэмы аховы здароўя падчас пандэміі (так нам пісалі ў адказах на звароты). І мы са здзіўленнем даведаліся, што быццам бы не маглі гэты маніторынг рабіць, бо, паводле статута, мы маем права на збор і аналіз інфармацыі. Ці ўдасца нам адстаяць «Звяно», убачым, але расстацца з ім было б амаль як страціць дзіця — арганізацыі ўжо восем гадоў.

«Ужо амаль год мы займаемся толькі тым, што выжываем і залізваем раны»

— Ты чакала, што цябе адпусцяць з СІЗА?

— Не. Я выйшла з гэтымі бауламі, стаяла і глядзела па баках — чакала, што пад’едзе бусік і мяне адвязуць у СІЗА КДБ.

— І што ты стала рабіць адразу пасля вызвалення?

— Пяць хвілін пастаяла, паглядзела па баках. Я была ў поўнай разгубленасці і не ведала, што мне рабіць. Не ўяўляю, як людзі выходзяць праз шэсць месяцаў, для мяне і праз дзесяць дзён быў стрэс. Я б, напэўна, папрасіла ў каго-небудзь тэлефон, каб пазваніць, але ішоў дождж і людзей не было — проста пусты горад. Я накіравалася ў бок праспекта Незалежнасці і вырашыла пайсці да сяброўкі, але пакуль ішла, зразумела, што не помню нумар яе кватэры і ўвогуле яе можа не аказацца дома. Тады я пайшла на «Еўрарадыё»: там жа журналісты заўсёды мусяць быць. Я заходжу туды — і ў людзей проста шок, маўляў, што гэта ўвогуле такое, дай цябе памацаць.

— Як сфармуляваць, чаму ўлада накінулася на тваю сям’ю?

— За маю дзейнасць. Віна майго мужа толькі ў тым, што ён мой муж, — ён не быў ні на адным маршы, не ўдзельнічаў у працы маёй арганізацыі. Ён увогуле левы чалавек у гэтай гісторыі. Улада зацікаўлена ў тым, каб не было актыўнасцяў, усё гэта было заканамерна, проста да мяне дайшла чарга. І, думаю, мы моцна прыспешылі яе выставай «Машына дыхае, а я — не».

— Выстава адпрацавала два дні. Табе не шкада высілкаў?

— Не‑а. Мая калега пасля ўсяго напісала мне, што ні пра што не шкадуе і зноў зрабіла б усё так, як мы зрабілі. Я стала пра гэта думаць, і зразумела, што таксама не шкадую. Напэўна, штосьці я б зрабіла па-іншаму, прыдумала б менш уразлівыя формы. Але тое, як развіваліся падзеі, рэакцыю ўлады можна лічыць часткаю выставы: яна добра паказала стаўленне да медыкаў і праваабаронцаў.

— Як думаеш, той брутальны выпадак з выставай паўплываў на актыўнасць у культурнай сферы?

— Відавочна, паўплываў, ведаю, што фестываль Belarus­Docs пасля адмянілі. Але ёсць і невідавочная частка: шмат людзей застрашаныя, а калі ты баішся, цяжка гаварыць пра крэатыў. Мне шкада, што ўжо амаль год мы займаемся толькі тым, што выжываем і залізваем раны, хаця ўвесь гэты час дзясяткі ініцыятыў маглі б паляпшаць горад, экалогію, культуру, прапаноўваць людзям карысныя справы, прыцягваць сюды грошы. Мне здаецца, трэба ўсё роўна, нават не разумеючы правілаў гульні, шукаць метады, формы і ўнутраныя рэсурсы, каб штосьці рабіць. Я ўяўляю, як у турме прыходзяць да Сашы Васілевіча і кажуць: «Усе выехалі, няма ніякіх выстаў, нічога не адбываецца, людзі паміж сабой не камунікуюць, у сацсетках нічога не пішуць». Думаю, гэта найгоршае, што можа здарыцца з тымі, хто за свае каштоўнасці трапіў у турму.

— Мне спадабаліся словы Ганны Севярынец пра тое, што палітвязні цяпер з усіх нас робяць самую складаную працу.

— Палітвязні, вядома, знаходзяцца ў найгоршых умовах і ім цяжка, але нам усім цяжка. Людзям у турме застаецца адно — захоўваць сваю годнасць, то-бок нікога не здаваць, дапамагаць людзям вакол, быць камфортным для іншых. Але тое самае і на свабодзе, толькі апроч гэтага мы яшчэ можам штосьці рабіць — і для палітвязняў, і для грамадства. У нейкім сэнсе — баюся, мяне за гэтую думку задзяўбуць — у турме нават прасцей. Я гэта адчула: ты як бы зрабіў усё, што мог, і больш не мусіш кожны дзень прымаць складаныя рашэнні і ўзважваць, чым рызыкуеш і чым усё можа скончыцца. Калі я села, у мяне ўзнікла думка: «Вы там змагайцеся, рабіце, што можаце, а я ўжо ўсё».

«Цяпер фактычна ў мужа з сынам сваё жыццё, а ў мяне сваё»

— У які момант ты даведалася, што твайго мужа і сына прымушаюць з’ехаць?

— У панядзелак дадому прыйшлі з вобшукам, забралі майго мужа, збілі, дапыталі і сказалі, што ён мае 48 гадзін на выезд. У аўторак да мяне ў СІЗА прыйшоў адвакат і ўсё гэта расказаў. У сераду прыйшлі з КДБ, удакладнілі, ці ведаю я сваю сямейную сітуацыю, і сталі весці са мной размовы — яны хацелі зрабіць мне нейкую прапанову, але я сказала, што не буду яе слухаць.

— Што ты адчула праз тое, што тваіх блізкіх «дэпартуюць»?

— Я перажывала, што іх не выпусцяць, бо хвалявалася за іх бяспеку: і мне, і мужу казалі, што Вову могуць закрыць на адміністрацыйны арышт, а Даніка аддаць у прытулак. Я не чакала таксама, што мужа будуць збіваць, таму мне ўжо было на ўсё пляваць, галоўнае, каб яны былі ў бяспецы.

— Дзяржаве ўдалося адмоўна паўплываць на твае стасункі з мужам і сынам?

— Вядома: мы жывём не разам. Калі сын просіць прыгатаваць лазанню, ты ўкладаеш у яе сілы і энергію, пасля вы вячэраеце, размаўляеце і насалоджваецеся хвілінамі разам — здаецца, гэта дробязь, а насамрэч гэта стасункі. Цяпер фактычна ў мужа з сынам сваё жыццё, а ў мяне сваё. Канешне, мы сазвоньваемся, глядзім з Данікам мульцікі праз зум, каб абменьвацца рэплікамі, але гэта не сям’я, не абмен эмоцыямі, не час разам — гэта сурагат адносін. Цяпер я падазраваная, праз паўгода мяне могуць абвінаваціць і асудзіць, можа, я адсяджу ў турме, але пакаранне я адбываю з 5 красавіка: з гэтага дня я не бачыла сына.

— Ты кажаш пра ўмовы, у якіх вы ўтрох аказаліся, але ці памяняліся вашыя адносіны адно да аднаго?

— Не. Мой муж заўсёды быў маёй падтрымкай, і ў гэтым сэнсе нічога не памянялася. Ён кажа, што мы павінны проста прайсці праз гэта і вытрымаць. Нават калі мне прыйдзецца адседзець пяць гадоў, я ўпэўнена ў гэтым чалавеку. З Данікам, канечне, складаней, бо ён можа расці без мяне, а як гэта паўплывае на яго асобу, невядома.

— Па чым ты больш за ўсё сумуеш, калі казаць пра сям’ю?

— Па ўсім, па звычайных рэчах. Па размовах з Данікам — ён любіць балбатаць, не змаўкаючы. Па паходах у грыбочкі з мужам. Побач з нашым домам лес, а Вова — заядлы грыбнік, у яго выпрацоўваюцца эндарфіны і павышаецца настрой, калі ён збірае грыбы. Самае смешнае — мяне гэта заўсёды раздражняла, — што ён не можа адкінуць чарвівыя і цягне з лесу ўсё — яму трэба эфектна прынесці вялікае 10-літровае вядро грыбоў, з якога ў выніку застаецца палова.

— Нягледзячы на небяспеку, ты зрабіла выбар застацца. Муж на цябе за гэта не крыўдзіцца?

— 9 сакавіка аднаго чалавека з Міжнароднага камітэта па расследаванні катаванняў арыштавалі, і стала зразумела, што гэта пачатак. Я спытала ў мужа наўпрост, ці не крыўдзіцца ён на тое, што я не хачу з’язджаць, хаця ў найбліжэйшы час да нас могуць прыйсці. Ён сказаў: «Як я магу на цябе за такое крыўдзіцца, я цябе добра разумею». Але, вядома, я не чакала, што іх вось так выкінуць з краіны. Я была гатова да таго, што мяне пасадзяць, а муж з сынам будуць жыць у нашым доме і чакаць мяне.

«Некаторыя сваякі абвінавачваюць мяне ў тым, што адбылося»

— Як гэта, калі ў дачыненні да твайго каханага чалавека здзяйсняюць гвалт?

— Адчуваеш бездапаможнасць, несправядлівасць і злосць. Дапускаю, у некага можа з’явіцца страх, некага гэта можа зламаць, у чалавека могуць апусціцца рукі: маўляў, больш нічога не хачу, бо з‑за мяне пакутавалі блізкія. Дарэчы, некаторыя сваякі абвінавачваюць мяне ў тым, што адбылося.

— А ў цябе ёсць адчуванне віны?

— Не. Якое адчуванне віны? Гэта тое самае, што людзям, якія пабывалі на Акрэсціна, адчуваць віну за тое, што яны не ў тым месцы спыніліся купіць шаўрму. Майго любімага чалавека без пратаколаў, без адваката дапытвалі, збівалі, патрабавалі, каб ён агаворваў сябе і мяне. А я такая: «Ой, гэта з‑за мяне»?

— Муж казаў табе, што менавіта адбывалася?

— Вова нічога ў дэталях не апісваў, зразумела, што не хацеў. Толькі на адно з маіх пытанняў сказаў, што ў яго сінія рукі і ногі. Я ўдакладніла, ці трапіла яму па нырках, ён сказаў, што трапіла, але не моцна.

— Малодшы сын нейкім чынам заспеў частку гэтых падзей?

— Ён бачыў абодва вобшукі, а падчас другога перавярнулі дома ўсё, што было можна, і бачыў, як мяне выводзілі. Апошняе, што ён мне сказаў: «Мама, а ты надоўга?» Усё ўжо ў прынцыпе было зразумела, і я сказала, што так, я надоўга.

— А зараз што ён табе кажа?

— Зараз, калі ён нешта распавядае, дадае, што мяне моцна не хапала. Напрыклад, дзяліўся ўражаннямі, як першы раз ехаў у купэ, і кажа: «Мама, толькі цябе з намі не хапала». Канечне, Данік сумуе, тым больш ён моцна да мяне прывязаны. Мы з ім падобныя па тэмпераментах, ён вельмі энергічны, Вова не можа доўга вытрымліваць яго напору. Мы з Данікам ходзім у паходы, сплаўляемся на байдарках, увесь час кудысьці лезем, на гэтае лета таксама мелі планы.

— Ты б хацела, каб твае дзеці жылі ў Беларусі?

— Безумоўна. Калі б у нас былі нармальныя ўмовы, мы б такога ў Беларусі нарабілі, што для замежнікаў былі самым папулярным кірункам. Мне здаецца, калі б беларусам зараз далі такую свабоду, якая была ў 90‑х, праз пяць гадоў мы б не пазналі краіну. Я перажываю, калі ў Даніка ва Украіне пачне складвацца сваё жыццё, ён, можа, і не захоча сюды вяртацца. У свой час Вова пераехаў сюды, бо я не хацела з’язджаць з Беларусі. Але калі ўсё зацягнецца і ён пабудуе там сваё жыццё, я не змагу зноў яго адтуль вырваць — гэтым разам мне давядзецца пераязджаць. Прайшло ўжо два месяцы, але я разумею, што гэта нават не сярэдзіна, мы яшчэ ў пачатку. Я ўпэўнена, што не застануся без абвінавачвання і добра яшчэ, калі толькі па адным артыкуле. А абвінавачванне значыць абмежаванне волі. Але я пакуль яшчэ маю сілы, таму раблю, што раблю, хаця і не заракаюся, бо не ведаю, што будзе заўтра.