Алена Сцяпанава: «Не люблю слязлівых тэкстаў!»

Размаўляць з Аленай — вялікае задавальненне. Пісаць пра яе — задавальненне таксама, але іншае. Яна заўсёды ўстрымліваецца ад катэгарычных ацэнак і рэзкіх выказванняў у адрас калег. Але надзіва вобразна можа даць азначэнне, якое западае ў памяць надоўга. Вось сказала на днях: «Я не люблю “слязлівых” тэкстаў».

— Алена, што такое «слязлівыя» тэксты? І па якіх крытэрыях асабіста ты ацэньваеш іх якасць?

— Я не люблю, калі чытача або слухача спрабуюць разжалабіць, выціснуць слязу. Каб было нібыта душэўна. Бо «душэўна» — не заўсёды бывае добра. Няма журналістыкі шкадобы. Наадварот, вельмі цяжка пісаць, калі напісанае вымагае слязы. Але трэба, каб чалавек не толькі плакаў над сваім горкім лёсам ці бядой іншага. Лепей, калі ён пачне шукаць нейкае выйсце, і калі знойдзе, дык будзе проста выдатна! І яшчэ я не люблю ў тэкстах жадання пакрасавацца: калі аўтар нібыта любуецца сваімі пачуцямі — тым, што яму нешта баліць і як ён карцінна пакутуе над лёсам героя, а насмрэч выстаўляе на паказ сябе.

Я не прафесійны журналіст, вучылася «метадам тыка». Адзін з «тыкаў», які я атрымала ў школе жыцця — выбар тэм. Калі цябе нешта цікавіць, яно зацікавіць і іншых. Важна проста прыслухоўвацца да сябе. А адзнака якасці — гэта ўзровень валодання мовай, магчымасцямі перадачы і трансфармацыі. Перадаць так, каб было зразумела. Я нярэдка, калі размаўляю з прафесіяналамі ў той ці іншай галіне, іх перарываю і прашу: а цяпер патлумачце так, каб зразумела бабка ў глыбокай вёсцы. Ніколі не бянтэжуся некалькі разоў перапытаць, калі не ўпэўнена ў дакладнасці. Карацей, жарт, што «журналісты самыя неадукаваныя людзі, бо ўвесь час пытаюцца», — гэта пра мяне.

«Я люблю вучыцца»

— Алена, у цябе дзве адукацыі і з іх ніводнай журналісцкай. Як так здарылася? Ты доўга не магла вызначыцца?

— Мяне вызначыла мама. Я скончыла школу ў 16 год і была меньшай у сям’і. Калі аб’явіла, што хачу быць журналістам — а я гэтага хацела заўсёды — мама сказала: «Не, у Мінск вучыцца ты не паедзеш. Гэта далёка, а ты малая. Вунь табе праз дарогу прыўкрасны інстытут, філфак. Гэта амаль тое самае». Дайсці да інстытута было 4 хвіліны. Я так і хадзіла: у мяне было паліто на гаплычках, і за дарогу да «альма матэр» я якраз паспявала іх зашпіліць і расшпіліць.

Дома было сказана: калі ты зразумееш, што гэта не тваё канцэптуальна — кідай. Я не магу сказаць, што вучыцца мне было дужа цікава, але кідаць было шкада. Так і вывучылася, нават папрацавала ў школе гадоў з пяць. І тут у школьнай праграме з’явіўся курс сусветнай мастацкай культуры. І мы з сяброўкай паехалі на перакваліфікацыю ў Мінск, там я атрымала другі дыплом — выкладчыка культуралогіі. А паколькі займаліся мы побач з інстытутам культуры, адтуль былі і выкладчыкі, якія мяне заўважылі і прапанавалі аспірантуру. Спачатку мне туды вельмі хацелася, бо я люблю вучыцца, мне падабаецца сам працэс. Думала, што якраз у аспірантуры я гэтым і займуся. Пакуль ішла праграма навучання, было дужа добра. Але як толькі дайшло да напісання кандыдацкай дысертацыі, зразумела: навука — гэта не маё. І з аспірантуры сышла. Яшчэ некалькі год працавала ў школе і камерцыйным універсітэце ў Оршы. А потым з мужам і дачкой пераехалі ў Віцебск: памерла мама і тату было сумна жыць аднаму.

— Не так даўно журналістка Алена Сцяпанава паспрабавала сябе ў ролі кінасцэнарыста. Як ты ў наступны раз будзеш самавыяўляць сябе?

— Па-першае, кіно мне яшчэ не надакучыла . Гэта занятак для мяне новы. А я аказалася абсалютна не гатовая да гэтага… Кіно для мяне — іншы свет. Страшэнна цікавы, бо я ў ім навічок. Я вучуся, торкаюся, мне ўсё падабаецца. Таму кіно мне не хутка надакучыць. Па-другое, ніколі нельга прадказаць, куды я пайду далей. Проста не ведаю. Буду рабіць тое, што ляжа да душы.

«Нецікавых людзей няма»

— Як жа школьная настаўніца трапіла ў журналістыку?

— Я заўсёды пісала. У школе ўдзельнічала ў розных конкурсах, на філалагічным факультэце мы выдавалі газету. Потым стала настаўніцай, але не пісаць ужо не магла. Тады я прыйшла ў аршанскую газету «Ленінскі прызыў». Часы былі вясёлыя — ішоў да развалу Савецкі Саюз, прапагандавалася галоснасць, газета друкавала дастаткова вострыя матэрыялы. У Оршы якраз стварыўся клуб аматараў гісторыі і краязнаўства «Повязь». Вядома, я была з імі і шмат пісала пра дзейнасць клуба, які змагаўся за захаванне гістарычнай спадчыны на Аршаншчыне.

А яшчэ ў рэдакцыі «Ленінскага прызыва» я сустрэла чалавека, без якога, магчыма, з мяне і не атрымаўся б журналіст. Ала Самуілаўна Танчэўская стала маёй хроснай маці ў прафесіі, бо ўрок, які я ўзяла ад яе — самы важны. У газеце яна працавала ў сельскагаспадарчым аддзеле. Для мяне было надта дзіўна: я не разумела, як можна з натхненнем пісаць пра надоі або ўраджай буракоў, калі табе гэта зусім не блізка. Тады яна мне сказала: «Пішуць не пра надоі, а пра людзей. Пішы пра людзей на любую тэму — і ніколі не памылішся».

Так яно і ёсць: людзям цікава чытаць пра такіх, як яны самі, або пра тых, хто абсалютна іншы. Яны шукаюць падабенства ці розніцу, аналізуюць чужыя ўчынкі, трансліруюць на сябе, але ніколі не застаюцца абыякавымі… Наша сяброўства з Алай Самуілаўнай было доўгім, пакуль не перарвалася з вялікім болем і жалем: мінулай восенню пасля цяжкай хваробы мая мудрая настаўніца сыйшла ў лепшы свет.  

— Алена, у нашай краіне кожны журналіст мусіць зрабіць прынцыповы выбар: працаваць у дзяржаўных СМІ ці пайсці ў незалежныя. На чым грунтаваўся твой выбар?

— Я абрала незалежную журналістыку, бо адыгралі сваю ролю і прынцыповая пазіцыя, і жаданне драйву. Для мяне заўжды была важная ўнутраная свабода. І я не ўяўляю, як магла б пісаць пра тое, з чым я ў душы не згодная, але чаго вымагае ідэалагічна вывераная рэдакцыйная палітыка. А сёння я бачу карысць ад таго, чым займаюся, і буду рабіць сваю справу пры любых умовах. Нават ва ўмовах непажаданага «драйву», калі за занятак журналістыкай на мяне двойчы заводзілі адміністрацыйныя справы.

— Апошні драйвовы момант такога кшталту, як я разумею, быў звязаны з акцыяй «Станем за журналістыку»?

— Можа і так. Хоць драйв атрымалі зусім не ад таго, ад чаго планавалі. Калі ў 2014 годзе мы вырашылі далучыцца да гэтай сусветнай кампаніі, то наша ідэя выглядала цалкам бяскрыўдна. Фотасесія на фоне закінутага будынка, з графіці на сцяне: тры клеткі і тры птушкі, зробленыя з сапраўдных газет. На апошнім малюнку птушка вырываецца з клеткі. Чым не сімвал свабоднай журналістыкі? Проста сфатаграфавацца нам падалося нецікава, таму мы нарабілі птушак-арыгамі і выразалі з паперы клеткі: фатаграфаваліся з «рэквізітам», як потым было напісана ў міліцэйскіх пратаколах. Шасцярых удзельнікаў фотасесіі аштрафавалі на сумы ад 18 да 25 базавых велічынь. Штрафы потым так і не атрымалася аспрэчыць. А выпадковага мінака, які даведаўся, што фатаграфуюцца журналісты, і вырашыў нас падтрымаць, увогуле арыштавалі на трое сутак… Справы за фатаграфаванне «з птушкамі і клеткамі» набылі шырокі грамадскі рэзананс, у тым ліку міжнародны. Еўрапейская федэрацыя журналістаў (IFJ) і ГА «БАЖ» выступілі з адкрытым лістом у падтрымку ўдзельнікаў фотасесіі. А прадстаўнікі IFJ правялі акцыю салідарнасці з віцебскімі калегамі — паўтарылі фотасесію ў Брусэлі, трымаючы ў руках папяровыя птушкі і клеткі, а таксама шыльдачкі з надпісам «Хіба гэта злачынства?». У інтэрнэце пачалося абмеркаванне: ці насамрэч на фотасесію ў грамадскім месцы патрэбны дазвол мясцовых уладаў, як на пікет ці мітынг, або гэта выдумка віцебскай міліцыі, даўно «неабыякавай» да незалежных журналістаў… Пэўна, каб гэтую непрыгожую гісторыю неяк замяць, з віцебскага аблвыканкама паступіла распараджэнне замаляваць графіці: замест трох клетак, з якіх вырываліся на волю зробленыя з газеты птушкі, цяпер тры няроўныя шэрыя квадраты.

Але да гэтай гісторыі яшчэ варта дадаць, што яна з’яднала віцебскіх бажаўцаў. Мы яшчэ больш пасябравалі адно з адным — нават тыя, хто не ўдзельнічаў у фотасесіі, а толькі назіраў за гэтым «драйвам» збоку.

— У гэтым годзе філія БАЖ, якую ты ўзначальваеш, была прызнана лепшай. Ты любіш паўтараць, што галоўнае ў віцебскай філіі — гэта каманда. І тым не менш, што адчуваеш, атрымаўшы такое прызнанне?

— Лёгкую разгубленасць. І вялікую адказнасць. Разгубленасць праз тое, што мы ніколі не рваліся на першае месца. Мэта была іншая: каб нам, занятым прафесійна круглыя суткі, было чым сябе парадаваць, зрабіўшы пры гэтым нешта карыснае. І насамрэч, галоўнае — гэта каманда, але не ў тым сэнсе, каб уся віцебская філія — тры дзесяткі чалавек — сабралася і некуды разам рушыла. Мы, я думаю, знайшлі аптымальны варыянт для нашай дзейнасці, калі людзі працуюць «па інтарэсах»: нехта распрацоўвае канцэпцыю мерапрыемстваў, нехта прапануе тэму для семінара ці трэнінга, нехта падтрымлівае старонку «Віцебск. Нашы ў горадзе» у Фэйсбук, нехта вядзе ўсіх ахвотных на фотапленэр, нехта пячэ пірагі для нашых сустрэчаў, нехта даглядае «Алею вольнай прэсы», якую мы пасадзілі ў лістападзе… Адсюль — вялікая адказнасць: трэба і далей працаваць такім чынам, каб нашым бажаўцам было цікава разам. Таму я вельмі ўдзячная і за крэатыўную, і за практычную дапамогу ўсім, хто не застаецца абыякавым! Я маю на ўвазе і мой любімы «актыў» віцебскай філіі, і падтрымку актывістаў з бліжэйшых рэгіёнаў — з Полацка, Глыбокага, Оршы, Барысава. Разам зрабіць можна нашмат болей.

—А што значыць для цябе кар’ера? Як лічыш, ты яе зрабіла?

—Думаю, што яшчэ не зрабіла. Прынамсі, шлях наперадзе яшчэ доўгі. Бо кар’ера ў маім разуменні — быць добрым журналістам. Да гэтага можна ісці ўсё жыццё. І трэба гэта рабіць! Працэс самаўдасканалення бясконцы — няма планкі, да якой можна дакарабкацца, сесці на яе, звесіць ножкі і сказаць: нарэшце я класны журналіст. Нават калі пішаш ужо не адно дзесяцігоддзе. Дарэчы, першы артыкул у газету, тагачасны «Віцебскі рабочы», я напісала класе ў шостым, калі не раней. Мяне абурыла, як па-варварску абразаюць увесну таполі ў нашым двары. Маці сказала: «Дык напішы ў газету!» Я напісала, і артыкул не толькі недрукавалі, але яшчэ і прыслалі афіцыйны адказ — нешта там пра планы абрэзкі ў ЖКГ. Так што магу сказаць, што ад самага пачатку ўзялася за крытычныя матэрыялы. Жартую, вядома, але часам усё ж адчуваю прафесійную дэфармацыю асобы, як гэта называюць калегі. Вось ідзе снег, нармальныя людзі радуюцца, у снежкі гуляюць, бабу снежную лепяць. А я разважаю: ці ж выедзе своечасова снегаўборачная тэхніка?

«Дар працаваць са словам трэба выкарыстоўваць»

— Памятаеш, у юнацтве ты пісала вершы? Што ты адчуваеш зараз, калі перчытваеш іх?

— Адчуваю, што мне вельмі сімпатычная гэта дзяўчына, якая пісала тыя юнацкія вершы. У той час я пазнаёмілася са многімі знакамітымі паэтамі, яны былі для мяне мэтрамі, і нехта з іх бачыў маю вялікую паэтычную будучыню. Магчыма, нейкіх спадзяванняў я не апраўдала: вершы мяне сур’ёзна не завабілі. Прынамсі, да такой ступені, каб укладаць зборнікі і ўступаць у творчы саюз. Дарэчы, я пішу вершы і зараз. Але мне зусім не хочацца бачыць іх у кнізе пад вокладкай. Я часам нават забываю, куды іх запісваю, калі запісваю наогул. Мне падабаецца, што яны жывуць недзе ў вольнай прасторы — складаюцца, камусьці чытаюцца ці дасылаюцца па пошце — і ўсё. Больш яны ўжо не мае — яны паляцелі…

— Які ў цябе яшчэ шкілет у шафе?

— Некаторы час я займалася мастацкім перакладам. З мужам Віктарам у пары. Перакладалі з ангельскай, нешта з нашых перакладаў друкавалася. Віктар перакладаў касцяк, а я па-мастацку ўсё гэта апрацоўвала. Бывала, ён на мяне сварыўся: я часам кудысьці задужа «умастачывалася». А мне было вельмі цікава знайсці амаль навобмацак (бо мову я добра не ведаю) што-небудзь такое, што адпавядала б сапраўднасці.

Увогуле ж я пераканана: праца са словам — гэта праца, да якой трэба ставіцца вельмі сур’ёзна. У мяне ёсць прынцып: калі ў цябе просяць дапамогі ў працы са словам, адмаўляць нельга. Бо схільнасць да слова трэба выкарыстоўваць. Гэтаму нельга здраджваць, як сакральнаму дару, атрыманаму ад Сусвета. Для мяне сталася так, што журналістыка —гэта штодзённая праца са словам, і я імкнуся працаваць з ім сумленна.

«Ніколі не хацела культываваць свае амбіцыі ў дзіцёнку»

— Зразумела, што праца — вялікая частка жыцця. А як размяркоўваюцца іншыя прыярытэты?

— Гэта пытанне пра сямейныя абавязкі, я так разумею? Пра мужа, дачку, і як яны ўсе са мной, неўгамоннай, ужываюцца? Тут усё проста: Кася з’явілася, калі я была яшчэ вельмі маладая. Няньчыць яе не было каму, муж мой таксама працуе ў журналістыцы. І Кася заўсёды была з намі: мы цягалі яе на імпрэзы, выставы, нават вучобу. Памятаю, узяла яе з сабой на заняткі ў аспірантуру. Семінар па філасофіі, і выкладчыца раптам пытае: «Хто пакараў гэтага дзіцёнка?» Касечка між тым сядзіць на задней парце і нешта там малюе. Яна так прывыкла, ёй добра. Таму нешта размяркоўваць па прыярытэтах мне ніколі не даводзілася. Мая сям’я і мая праца добра суіснавалі заўсёды.

— Журналістыка — гэта праца круглыя суткі. І ўсё-ткі, на што табе яшчэ хапае часу?

— Ёсць рэчы, якія я проста люблю рабіць. Я скончыла музычную школу, з дяцінства люблю спяваць і няблага спяваю, калі для гэтага ёсць добрая нагода і добрая кампанія. Умею рабіць саламяных павукоў. Быў такі не вельмі спрыяльны перыяд у маім жыцці, калі яны нават падкармлівалі: я рабіла іх на продаж для мастацкага салона. Шкадую, што не навучылася іграць на гітары. Не адолела, бо мне было балюча заціскаць струны. Разумныя людзі потым патлумачылі, што гітара за 16 рублёў — гэта жорстка. Аднак жа іншыя здолелі, а я —не. Затое я здолела ўжо ў дарослым узросце крыху вывучыць англійскую мову. Не так, каб на ўзроўні «чытаць Шэкспіра ў арыгінале», але за мяжой ужо не згублюся. Кася мая раней пасмейвалася, што я — адзіная ў сям’і, хто па-англійску не разумее, але цяпер я амаль на роўных.

— Ці задаволена ты дачкой? Ці бачыш у ёй свае нескарыстаныя магчымасці?

— Я пра гэта вельмі многа думала. Мне нізавошта не хацелася б нейкія свае амбіцыі культываваць у дзіцёнку. І па-мойму, я гэтага пазбегла. Атрымлівалася так, што Кася расла, а я паралельна сталела. І вырасла яна іншай — не такой, якой была я ў ейным узросце. Яна вельмі самастойная і умее шмат з таго, чаго не ўмею я. Напрыклад, яна самастойна пайшла ў мастацкую школу, і гэта было выратаваннем для нашага дома. Таму што Кася малявала на кожнай паперцы, якую бачыла. Яна скончыла і мастацкую школу, і гімназію, і факультэт журналістыкі і масавых камунікацый ў ЕГУ. Гэта таксама быў яе свядомы выбар: адразу пасля школы яна паступіла і ў БДУ на журналістыку, прычым на бюджэт, вучылася бясплатна. А для працы выбрала Вільню і кажа, што не шкадуе. Цяпер яна па-ранейшаму малюе, бо ёй прыносяць задавальненне і магчымасць пісаць, і праца з фарбамі. Магчыма, у пэўных жыццёвых выпадках я рабіла б іначай, чым яна, па-іншаму б сябе паводзіла. Але я бачу ў ёй цэласную асобу, якую вельмі паважаю.

— Алена, як ты думаеш, дзякуючы чаму ты такая, як ёсць?

— Я веру, што чалавека ў значнай ступені фарміруе асяроддзе.Таму думаю, што мяне, такой якая ёсць, зрабіла жыццё. Людзі, з якімі даводзілася сутыкацца, мая сям’я, мае бацькі. Мне між іншым істотна пашанцавала: для мяне беларуская мова — матчына. Мама выкладала мову ў школе, бацька паходзіў з Пастаўшчыны, а гэта далёка ад руска-беларускага памежжа, і таму дома ў нас часта размаўлялі па-беларуску. Першая мова маёй дачкі — таксама беларуская. Я вельмі гэтым ганаруся. Ганаруся сваімі сябрамі, бясконца шчаслівая тым, што ёсць каму падтрымаць мяне ў цяжкую хвіліну. Напэўна, дзякуючы ўсяму гэтаму я такая, як ёсць. І мне не страшна заставаца сабой, бо за спінай — падтрымка блізкіх мне людзей, мае крылы.

Увечь нумар часопіса «Абажур» у фармаце PDF